الياس ابن يوسف متخلّص به نظامى ــ شاعر بزرگ سده ششم هجرى ــ در شهر گنجه واقع در جمهورى آذربايجان كنونى تولد يافته و چنان كه از اشعار او برمى آيد تا آخر عمر در آن شهر ماندگار شده است ولى از فحواى اشعارش پيداست كه اصلاً از عراق عجم بوده است.
در بحر بيكران شعر و ادب پارسى، حكيم نظامى گنجه اى يكى از بزرگان آن به شمار مىرود. نظامى، در اوزان مختلف مثنوى همچون سعدى و حافظ در غزل، سرآمد سخنوران دوران است و در اين عرصه فقط فردوسى و مولانا جلال الدين رومى را مىتوان شايان مقايسه با حكيم نظامى دانست.
نظامى در علوم ادبى و عربى، عقلى و نقلى
...
و نيز در علوم طبيعى و فلسفه نيز در رديف حكماى طراز اول زمان خود جاى داشته و در اين رشته ها به تدريس نيز مى پرداخته است. در عرفان نيز در شمار يكى از پيشوايان به شمار مىرفته. از لحاظ معتقدات مذهبى گرچه تشيع نظامى ثابت نشده است ولى از آنجا كه حضرت على را به سبب مقام علم و فضل وى بر ديگران مقدم مىداشته، چنين مى نمايد به مذهب شافعى تعلق خاطر داشته است.
نظامى با آنكه به اصول و شريعت اسلامى پاىبندى داشته ولى از طرح برخى مسايل فلسفى هم كه ظاهرآ با اصول اسلامى چندان سازگار نبوده، فروگذار نكرده است.
حكيم نظامى از حيث پاكى اخلاقى و تقواى بيان، در ميان همه شعراى پارسىگو، فقط با فردوسى قابل مقايسه است. در آثار اين دو بزرگوار از آغاز تا پايان يك لفظ زشت و ركيك مشاهده نمىشود. نظامى در منظومه هاى خسرو و شيرين و ليلى و مجنون از عشق آميخته به عفت سخن مىدارد و حتى در توصيف همبسترى آنان به زبان شعر، لحظه اى از روش پرهيزگارانه منحرف نمى شود.
از حكيم نظامى شش گنجينه، در بحور مختلف مثنوى به يادگار مانده است و به تصديق استادان و پژوهندگان ادب پارسى، پيش از نظامى هيچكس در اين اوزان سخن نگفته بوده است و پس از نظامى نيز با آنكه شاعران بسيارى به تقليد از او برخاسته اند، هيچكدام از عهده رقابت با وى برنيامده اند.
ديوان خمسه نظامى در واقع عبارت از شش دفتر است كه چون «شرفنامه» و «اقبالنامه» هر دو شامل داستان اسكندر مقدونى است و اين دو منظومه را با هم اسكندرنامه نيز گفته اند، مجموعه شش دفتر را «خمسه نظامى» ناميده اند.
هر يك از شش دفتر او، بنا به درخواست يكى از فرمانروايان زمان به رشته نظم درآمده است :
1. مخزن الاسرار به نام ملك فخرالدين بهرامشاه پادشاه ارزنجان به سال 552 پايان يافته است.
2. خسرو و شيرين بهنام ابوطالب طغرل ابن ارسلان پادشاه سلجوقى و اتابك شمس الدين ابوجعفر محمد ايلدگز ملقب به جهان پهلوان و برادر وى اتابك قزل ارسلان در حدود 573 آغاز و در 576 پايان يافته است.
3. ليلى و مجنون به خواهش ابوالمظفر شروانشاه كه از نسل بهرام چوبين بوده است گفته شده و سرودن آن فقط چهار ماه به طول انجاميده و در 585 هجرى پايان پذيرفته است.
4. هفت پيكر كه آن را «هفت گنبد» و «بهرامنامه» نيز ناميده اند، به نام سلطان علاءالدين كرپ ارسلان در حدود 593 هجرى انجام يافته است.
5. شرفنامه را به خواهش اتابك اعظم ملك نصرالدين ابوبكر سلجوقى فرزند اتابك محمد جهان پهلوان سروده ولى تاريخ آغاز و انجام آن معلوم نيست اما از قرار پس از 593 هجرى به نظم درآمده است.
6. اقبالنامه يا خردنامه به نام ملك عزالدين محمود بن ارسلان سلجوقى پادشه موصل است. نظامى اقبالنامه را در سال 599 هجرى توسط يگانه فرزندش محمد نزد ملك عزالدين فرستاده است.
تاريخ تولد نظامى را اغلب تذكره نويسان ميان 533 تا 540 هجرى ذكر كرده اند و نكته اى كه ما را در پذيرفتن تولد وى در اين تاريخ راسخ مىنمايد ابيات مخزن الاسرار است. نظامى سرودن مخزن الاسرار را چنانكه مذكور افتاد، در سال 570 هجرى آغاز كرده است و در آن هنگام شاعرى جوان بوده كه در آن منظومه، به شعراى سالخورده اى كه نسبت به او حسد مىورزيده اند اشاره نموده و سخت آنان را مورد نكوهش قرار داده، به ستايش و تشويق جوانان پرداخته است.
اجداد وى را به ترتيب به نام هاى ذكى و مؤيد نوشته اند. مادرش رئيسه نام داشته و از قبيله اى كرد برخاسته بوده است. چنان كه از اشعار حكيم نظامى برمى آيد، وى در سراسر عمر سه بار ازدواج كرده ولى از ميان اين سه زن، همسر نخستين او آفاق معشوق و محبوب وى بوده است و حتى با اينكه همسر سوم خويش را هم بسيار دوست مىداشته، در نزد وى به اندازه آفاق عزيز نبوده است. نظامى منظومه خسرو و شيرين را در دوران عشق اين زن سروده و در پايان همين منظومه آفاق از دنيا مىرود و فرزندى از وى به نام محمّد به يادگار مىماند. شاعر در پايان داستان خسرو و شيرين يعنى پس از مرگ شيرين با حسرت بسيار از آفاق نام مىبرد و اشاره مىكند كه اين قصه افسانه نيست بلكه ملهم از معاشقه اى است كه ميان وى و آفاق وجود داشته است. مرثيه مرگ شيرين هم در واقع اشارهاى به مرگ آفاق است.
تاريخ وفات حكيم نظامى را در حدود سالهاى 599 تا 602 هجرى نوشته اند و از قرار مذكور حكيم گنجه اى حدود 64 سال عمر كرده است. جنازه وى را با احترام به خاك سپردند و مرقد او قرن ها به صورت زيارتگاه مشتاقان وى درآمد. بقعه و بارگاه او كه در طول سده ها رو به ويرانى نهاده بود از نخستين سالهاى استقرار دولت جمهورى آذربايجان شوروى، دوباره مورد توجه قرار گرفت و تعميرات و اصلاحات اساسى در آن صورت گرفت.
