رده بندی های سنی کتاب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
بارها شده که خواسته‌اید برای کودک خود کتابی بخرید، اما برایتان سؤال پیش‌آمده که آیا کتابی که می‌خرم مناسب سن کودکم است یا خیر؟ گاهی در فیپای کتاب یا در پشت جلد عنوان می‌کنند مناسب برای گروه سنی «الف»، «ب»، «ج»، «د» و «ه»؛ اما ممکن است ندانید منظورشان از این حروف کدام گروه سنی است.
در این مقاله از ایده بوک درباره رده‌بندی‌های سنی کتاب مطالبی را گردآوری کرده‌ایم که مطالعه آن می‌تواند به پرسش‌های شما پیرامون آن پاسخ دهد.
این رده‌بندی کتاب‌های کودک و نوجوان که همه آن را با گروه‌های سنی «الف»، «ب»، «ج»، «د» و «ه» می‌شناسیم از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بر اساس حجم کتاب و تعداد صفحات، میزان نقاشی‌ها، نوع مطلب و معیارهایی از این قبیل، به شش گروه مختلف تفکیک می‌شوند و با گذشت چند دهه و تغییراتی که در جامعه وجود داشته، هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است.
هر کتابی که کانون چاپ کند، رو و پشت جلدش نوشته‌شده که متعلق به کدام گروه سنی است. بدین ترتیب، مربیان هرگاه خودشان هم کتاب را نخوانده باشند، می‌توانند به‌سادگی دریابند که این کتاب‌ها هر یک برای چه مخاطبی مناسب و قابل توصیه است.
این طبقه‌بندی بعدها توسط ناشران دیگر نیز مورداستفاده قرار گرفت و البته، گهگاه نیز نقد شد.
گرچه گاه کلی گویانه گفته‌اند این طبقه‌بندی بر اساس اصول روان‌شناسی کودکان صورت گرفته است، ظاهراً تاکنون مطالعهٔ دقیقی دربارهٔ اسباب و علل توجه به این طبقه‌بندی، یا کشوری که این شیوه از آن اقتباس‌شده و مبنای نظری تفکیک کتاب‌ها صورت نگرفته است.
این گروه‌های سنی با تعریفی که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ارائه داده بدین شرح است:
فهرست مطالب
گروه الف: سال‌های قبل از دبستان یعنی تا 6 سالگی
گروه سنی «الف» شامل سال‌های قبل از دبستان که از آن به دوره خردسالی یاد می‌شود؛ دو دوره پیش از فراگیری زبان و پس از فراگیری زبان را در برمی‌گیرد. کودک در این دوره با تصاویر ارتباط بهتری برقرار می‌کند و در دوره دوم می‌توان از او انتظار درک روابط منطقی را در شکلی ساده داشت. در این دوره خردسال قوه تخیل قوی دارد اما توانایی درک حوادث پیچیده و روابط علت و معلولی را ندارد. کتاب‌هایی که در آن از اشیاي محیط کودك، گیاهان و جانداران صحبت می‌شود برای کودک جذاب است. رعایت ساده‌نویسی و جملات کوتاه، توجه به رنگ، اشکال و مفاهیم متضاد، تصویری و بدون متن، ترغیب به بازی‌های مشارکتی، تقویت حواس پنج‌گانه، برآورده کردن حس کنجکاوی، مهارت‌های ارتباطی بین اشیا و کلمات و لذت‌بخش بودن از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب مناسب برای گروه سنی «الف» است. برای این گروه سنی می‌توان به کتاب‌هایی چون «می می نی» و «انگشتی‌ها» اشاره کرد.
گروه ب: سال‌های آغاز دبستان کلاس‌های اول، دوم و سوم
با توجه به مشخصات این دوره، خواندن داستان‌های کوتاه و مجموعه داستان‌ها مناسب است.
در این دوره کودکان توانایی درک روابط علت و معلولی و مسائل منطقی ساده را دارند، آن‌ها زبان را یاد گرفته و خط را می‌شناسند و می‌توانند داستان‌های ساده را درک کنند. داستان‌هایی که گرماي روابط خانوادگی را توصیف می‌کنند، درباره همکاری‌های گروهی کودکان باشد، به کودك به‌طور غیرمستقیم دل و جرات مقابله با مشکلات را بدهد، مفید است.
تقویت حرکات بدنی، داشتن قهرمان داستانی و همزادپنداری با قهرمان داستان، آموزش مستقیم و غیرمستقیم در نقش‌های متعدد، ترغیب به بازی‌های مهارتی، تقویت قوه تخیل و بازی‌های نمایشی و خیمه‌شب‌بازی نکاتی هستند که باید در کتاب‌های این گروه سنی موردتوجه قرار بگیرند.
کودک در گروه سنی «ب» توانایی یادگیری و قدرت حافظه اوست که در نگارش و انتخاب کتاب می‌تواند موردتوجه باشد. یکی از کتاب‌های مناسب برای گروه سنی «ب» که تا حدودی قدرت تحلیل را به کودک می‌دهد، «پینوکیو» است.
گروه ج: سال‌های پایان دبستان کلاس‌های چهارم، پنجم و ششم
در این سنین کودکان می‌توانند داستان‌های بلند بخوانند، اما کتاب‌های تک داستان نه کتاب‌های مجموعه داستان. کتاب‌هایی که به ماجراهاي کودکان پرداخته، درباره سرزمین‌های دیگر است و حتی می‌تواند قسمت‌هایی از کتاب‌های علمی و تاریخی باشد.
کودک در این دوره دارای تفکر انتزاعی می‌شود، توانایی درک بالایی دارد، توجه ویژه به علت و آماده فعالیت‌های گروهی است. کتاب‌هایی که تفکر انتزاعی او درباره مفاهیمی چون محبت، همدردی، نوع‌دوستی، بخشش و …را رشد می‌دهد بسیار مناسب خواهد بود و توجه به بازی‌های ساختنی و اکتشافی، حس رقابت‌جویی، ترویج و معرفی بازی‌های گروهی، بیدارکننده ذوق کودک، آموزش رفتارهای اخلاق‌مداری یا تربیت اجتماعی و تعلیم مفاهیم با رعایت اصول و قوانین، نکاتی است برای انتخاب کتاب‌های گروه سنی «ج» معرفی می‌کند. از این میان می‌توان به «شازده کوچولو» اشاره کرد.
گروه د: دورهٔ اول متوسطه کلاس‌های هفتم، هشتم و نهم
این دوره آغاز دوران نوجوانی است که با تغییرات جسمی، روحی و اجتماعی کودکان همراه است. در این دوران آثاری که ویژگی‌های شخصیتی نوجوان؛ کنجکاوی، پرسشگری و تجربه‌های جدید را منعکس می‌کنند، می‌توانند مناسب باشند. آموزش غیرمستقیم حقوق شهروندی، پرورش استعدادهای فردی و اجتماعی، معرفی صحیح جنس مکمل و انتخاب آثاری که از تقابل جنسی به دور باشد و هدایت کودک به سمت مشارکت‌های اجتماعی باشد مفید است.
کتاب‌های مناسب براي این گروه سنی، ماجراهاي واقعی گذشته و حال، شرح‌حال‌ها، داستان‌های واقعی طولانی، کتاب‌های ماجرایی و قهرمانی و نیز داستان‌های عاطفی و احساسی جذاب می‌شود. میل به افسانه کم می‌شود. به شخصیت داستان‌ها توجه دقیق می‌شود. مباحث علمی و تاریخی توجه این گروه سنی را جلب می‌کند.
در این دوره داستان‌هایی که شخصیت اصلی‌شان نوجوانی پرشور، کنجکاو و شجاع است، موردتوجه نوجوانان قرار می‌گیرد که برای نمونه می‌توان از «اولیور توئیست» و «قصه‌های مجید» نام برد.
گروه هـ: دورهٔ دوم متوسطه کلاس‌های دهم، یازدهم و دوازدهم
در این دوره که به مرحله دوم نوجوانی معروف است نوجوانان ضمن روبه‌رو شدن با تغییرات بسیار جسمی و روحی، درگیر تنش‌های بسیاری برای یافتن شخصیت خود است و در جریان این تنش‌ها، آثاری که الگوی مناسبی به او ارائه می‌دهند می‌توانند موردتوجه قرار گیرند. البته باید مراقب بود این آثار، شکل صریح الگودهی را نداشته و چون آثار مطرح جهانی؛ «اولیور تویست»، «بینوایان» و … ضمن تأکید بر مشکلات اجتماع که دیگر نوجوان درگیر آن است، کنجکاوی‌های او را نیز پاسخ دهند.
کتاب مناسب، کمک بسیار بزرگی به نوجوانان در این سنین است زیرا از تمرکز آن‌ها در مسائل محدود و بی‌اهمیت جلوگیري می‌کند و مسیر درست دیدن، درست اندیشیدن و درست احساس کردن را به آن‌ها نشان می‌دهد. درواقع به بلوغ فکري ایشان مدد می‌رساند. شرح‌حال‌ها، ماجراهاي واقعی از زندگی مردم، شخصیت‌های بزرگ تاریخ، شرح اکتشافات، اختراعات، مبارزات اجتماعی به آن‌ها کمک می‌کنند که صفات واقعی انسان را بشناسند.
در این دوران مفاهیمی چون ظلم، عدالت، احکام دینی، سرگذشت قهرمان‌های تاریخی و … می‌تواند مطالعه خوبی را برای نوجوانان به ارمغان آورد. برای مثال باید به کتاب «اشراف‌زاده قهرمان» و «قلعه کارپات ها» اشاره کرد.
سال‌ها پیش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده آثار ویژه کودک و نوجوان فعالیت خود را آغاز کرد و تا به امروز بر اساس تجربه خود، تنها مرجع علمی تفکیک گروه‌های سنی کودک و نوجوان برای انتخاب مناسب کتاب به شمار می‌آید.
گروه‌های سنی «الف» تا «ه» از سال‌های قبل از انقلاب و در دهه 40 و 50 تدوین‌شده و تا امروز جایگاه خود را حفظ کرده است اما بنابر نظر کارشناسان، ضمن احترام به این تقسیم‌بندی، باید مروری دیگر بر آن داشت تا بتوان نواقص موجود ازجمله تفکیک گروه‌های سنی کودک و نوجوان را در آینده شاهد بود.
لازم است بدانید:
در دسته‌بندی جدید، گروه‌های سنی همچون ۰+ «نوزاد»، ۲+ «نوگام»، ۴+ «نوباوه»، ۷+ «نوخوان»، +۹ «نونهال»، ۱۲+ «نونگاه »، ۱۵+ «نوجوان» و «اولیای تربیتی، مربیان و پژوهش‌گران» نام‌گذاری شده است.
در ساختار جدید، کمترین سن لازم برای مطالعه، پشت جلد کتاب‌ها درج شده و سقفی برای هر گروه سنی تعیین نشده، بلکه فقط ابتدای آن اعلام شده است.
بر اساس رده‌بندی‌های سابق سنی کانون، گروه «الف» شامل کودکان پیش از دبستان می‌شد اما بیشتر آثار منتشر شده به‌صورت عمده به کودکان ۴ تا ۷ سال اختصاص داشت و تعداد آثار مناسب برای کودکان ۰ تا ۴ سال انگشت‌شمار بود که این رده‌بندی اکنون به سه دسته «نوزاد»، «نوگام» و «نوباوه» تقسیم شده است.
در گذشته مخاطب گروه‌های سنی «ب» (۷ سال به بالا)، «ج» (۹ سال به بالا)، «د» (۱۱ سال به بالا)، «هـ» (۱۴ سال به بالا) و «اولیای تربیتی کودکان و نوجوانان» در نظر گرفته شده بود.
این تغییر پس از بررسی در «شورای عالی کتاب» کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تصویب شد.
در پشت جلد کتاب‌های جدید کانون جدولی افقی طراحی شده که هر خانه آن به یکی از رده‌بندی‌های سنی اختصاص دارد و گروه سنی کتاب مورد نظر با رنگ سبز تعیین می‌شود.
در این رده‌بندی، همچنین نوبت انتشار کتاب‌ها نیز با طراحی ویژه‌ای روی جلد آثار جدید کانون درج شده است.
