جایزه ادبی نوبل و نکاتی جالب توجه پیرامون آن
جایزه نوبل در ادبیات را آکادمی سلطنتی علوم سوئد هرساله برای مشارکت‌های برجسته در زمینه‌ی ادبیات به نویسندگان آثار ادبی اهدا می‌کند. منظور از «اثر» معمولاً مجموعه کارهای نویسنده است، اگرچه گاه در متن مربوط به جایزه از آثار مشخص نیز نام برده شده است. این جایزه، یکی از شش جایزه نوبل است که از سال ۱۸۹۵، بنا به خواسته آلفرد نوبل اهدا می‌شود بر اساس وصیت‌نامه آلفرد نوبل، جایزه هر سال باید به کسی اعطا شود که «در حوزه ادبیات، برجسته‌ترین مجموعه آثار را در جهتی آرمانی یا ایده آل» خلق کرده باشد. جایزه نوبل افزون بر ادبیات، در زمینه‌های فیزیک، شیمی، اقتصاد، صلح و فیزیولوژی یا پزشکی اهدا می‌شود. این جایزه توسط بنیاد نوبل اداره می‌شود و آن را یک کمیته متشکل از پنج عضو منتخب آکادمی علوم سلطنتی سوئد به برندگان اعطا می‌کند. هر جایزه شامل یک مدال، یک دیپلم افتخار و جایزهٔ نقدی است که مبلغ آن در هر سال متفاوت است.
نکات جالب جایزه نوبل ادبیات
از سال 1901 تاکنون 113 نوبل ادبیات اهداشده است. در سال‌های 1914، 1918، 1935، 1940، 1941، 1942 و 1943 این جایزه ارزشمند به کسی تعلق نگرفت. در اساسنامه بنیاد نوبل آمده است: «اگر هیچ یک از آثار موردبررسی از اهمیت مندرج در بند اول برخوردار نباشد، مبلغ جایزه تا سال بعد ذخیره می‌شود. اگر حتی در آن صورت، جایزه قابل‌اهدا نباشد، مبلغ به بودجه محدود بنیاد اضافه می‌شود.»
در طول جنگ جهانی اول و دوم، جوایز نوبل کمتری اهدا شد.
جایزه نوبل ادبیات فقط در چهار بار بین دو نفر تقسیم‌شده است. احتمالاً متعلق به ذات ادبیات است. جوایز علمی غالباً به‌صورت مشترک اعطا می‌شوند. عموماً به این خاطر دستاورد مشترک چند دانشمند است یا برای انجام کارهایی که به یکدیگر بسیار نزدیک هستند اعطا می‌شود. به اشتراک گذاشتن جایزه نوبل یک پدیده رایج‌تر در سایر دسته‌های جایزه نوبل است.
1904 – فردریک میسترال، خوزه اگگاری
1917 – کارل Gjellerup، هنریک پونتوپیدان
1966 – شموئل آگنون، نلی ساکس
1974 – ایویند جانسون، هری مارتینسون
در بین برندگان این جایزه ادبی ارزشمند، مردان بیشتری نسبت به زنان به چشم می‌خورند. درواقع این اختلاف به‌شدت زیاد و چشمگیر است. از بین 117 باری که این جایزه به افراد اعطا شده است، مردان 101 بار برنده آن شده‌اند. این یعنی تنها 16 نوبل ادبیات به زنان رسیده است.
ژان پل سارتر نویسنده و فیلسوف مشهور فرانسوی در سال 1964 به عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات برگزیده شد؛ اما بعداً به آکادمی نوبل اعلام کرد که حاضر به پذیرفتن جایزه نیست. او حتی دوست نداشت اسمش در لیست برندگان ذکر شود.
بوریس باسترناک او که در سال 1958 موفق به کسب جایزه شده بود، به خاطر فشارهای دولت وقت شوروی مجبور شد از پذیرفتن آن سر باز بزند.
رودیارد کیپلینگ نویسنده بریتانیایی که در سال 1907 و در 42 سالگی موفق به کسب جایزه نوبل شد، جوان‌ترین برنده این جایزه است. دورین لسینگ هم که در سال 2007 موفق به کسب این جایزه در 88 سالگی شد پیرترین برنده جایزه نوبل ادبیات است.
اریک آکسل کارلفلدت شاعر سوئدی بود که پس از انتخاب او به عنوان برنده این جایزه درگذشت.
چرا آثار فارسی‌زبان جایزه نوبل نگرفته‌اند؟
با توجه به اینکه بیش از ۲۰۰ سال از اهدای این جایزه می‌گذرد ایران تاکنون هیچ جایزه‌ای از آکادمی نوبل دریافت نکرده است. یکی از سیاست‌های آکادمی نوبل مخفی بودن فهرست نامزدهای آن است،
در طول تمام این سال‌ها، تنها یک ایرانی نامزد دریافت نوبل ادبیات شده است. ابوالقاسم اعتصام زاده روزنامه‌نگار، مترجم، نویسنده و شاعر ایرانی است که یک‌بار در سال 1944 نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شد؛ اما در نهایت موفق به کسب آن نشد و این جایزه به یوهانس ویلهلم ینسن دانمارکی رسید. اعتصام زاده که تخلص او نیازی بود اثری به‌یادماندنی را از خود برجای گذاشته است. او رباعیات خیام را به زبان فرانسه ترجمه کرده است. اتفاقی که باعث شد در سال 1932 جایزه آکادمی دولتی فرانسه به او اعطا شود.
اما چرا آثار فارسی‌زبان جایزه نوبل نگرفته‌اند؟
پاسخی قطعی وجود ندارد، اما می‌توان به برخی گزینه‌ها اندیشید:
- فقط آثاری به نوبل راه پیدا می‌کنند که به زبان سوئدی ترجمه‌شده باشند. متأسفانه تاکنون به غیر از بوف کور صادق هدایت، هیچ یک از آثار ادبی فارسی به سوئدی ترجمه نشده است.
- اکثر نویسندگان و شاعران فارسی از روی ذوق علاقه و برای تفریح به نوشتن و ادبیات می‌پردازند؛ یعنی منبع درآمد نویسندگان از فروش آثارشان نیست و عموماً نویسندگی شغل دوم آن‌هاست. در جشنواره ادبیات نوبل، بهترین نویسندگان جهان جمع می‌شوند. برای رقابت با این افراد باید نویسندگانی داشته باشیم که تمام عمر خود را صرف ادبیات کرده باشند.
- حوزه زبانی فارسی در ادبیات محدود به ایران است. مثلاً اگر نویسنده‌ای در سوریه نوشته‌ای را منتشر کند، اثر ادبی او را در سراسر کشورهای عرب‌زبان و آفریقایی مطالعه خواهند کرد. این مسئله نیازمند ایجاد ارتباطات قوی بین فرهنگی از طریق ارتباط تک‌به‌تک در سطح مردم و دولت‌هاست.
- سرانه مطالعه کشور بسیار پایین است و با توجه به این نکته تیراژ کتاب‌ها نیز بسیار پایین است. هنگامی‌که تیراژ یک اثر پایین باشد، توجه آکادمی سوئد را جلب نخواهد کرد.
- عضو نبودن ایران در قانون کپی‌رایت یکی از دلایل طرد شدن ادبیات فارسی در دنیا این است که ما در کنوانسیون برن مربوط به رعایت حقوق مؤلف (کپی‌رایت) عضو نیستیم.
- بومی بودن بیش‌ازحد آثار مشهور و ارزشمند فارسی، کتاب‌هایی به چشم می‌خورد که کاملاً و مطلقاً برای فارسی‌زبانان نوشته‌شده است؛ یعنی فضای داستان یا شعر به‌گونه‌ای است که یا ترجمه ناپذیر است و یا در صورت ترجمه شدن، موردتوجه خواننده خارجی قرار نمی‌گیرد. خواننده خارجی باید با محیط، فضای داستانی و فرهنگ اثر تا حد کمی آشنا بوده و یا حداقل بتواند با آن ارتباط برقرار کند.
در بین افرادی که از کشورهای مختلف برنده جایزه نوبل ادبیات شدند، 16 نفر اهل فرانسه بودند. بعد از فرانسه اما نمایندگان کشورهای آمریکا و انگلیس هستند که بیشتر از سایرین برنده این جایزه شده‌اند. آمریکایی‌ها تاکنون 13 بار و انگلیسی‌ها 11 بار موفق به کسب این جایزه شده‌اند. از لحاظ زبان هم 31 نفر از برندگان این جایزه آثار خود را به زبان انگلیسی نوشته و یا حداقل منتشر کرده بودند. آلمان و سوئد با 8 برنده و لهستان، ایتالیا و اسپانیا با 6 برنده در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
به دست آوردن جایزه نوبل بدون شک یکی از بزرگ‌ترین رؤیاهای هر نویسنده‌ای است؛ اما رقابت برای کسب آن دقیقاً به اندازه ارزش بودن خود جایزه بالاست. به امید آنکه روزی یکی از نویسندگان ایرانی هم بتواند برنده جایزه نوبل ادبیات شود.
در قسمت بعدی این مقاله به معرفی برندگان جایزه نوبل ادبیات می‌پردازیم.
