کتاب مکاتب تفسیری جلد اول

این کتاب برای دانشجویان رشته‌های علوم قرآنی برای درس«روشهای تفسیری» تدوین شده است.

معارف و علوم کتاب گران‌سنگ قرآن، از نظر ظهور و خفای دلالت آیات و آسانی و دشواری فهم آنها از الفاظ و عبارات، سطح‌ها و مرتبه‌های گوناگونی دارد؛ فهم مرتبه‌ای از آن برای عموم آسان است و فهم کامل معارف، علوم و احکام آن، ویژه پیامبر اکرم (ص) و اوصیای گرانقدر ایشان است. مرتبه‌ای از معانی و معارف آن نیز برای بشر قابل فهم و دستیابی است، ولی مستلزم تدبّر و تفسیر و تلاش علمی است.پوشیده نیست که برای فهم این بخش از معارف قرآن کریم، علوم و آگاهی‌هایی نیاز است که بدون آنها نمی‌توان به فهم صحیح این مرتبه از معارف قرآن دست یافت. از جمله دانش‌هایی که بی‌تردید در فهم صحیح این بخش از معارف قرآن کریم می‌تواند مؤثر باشد، آشنایی با قوت‌ها و ضعف‌های مکاتب تفسیری و نظریه‌هایی است که تاکنون درباره چگونگی تفسیر قرآن پدید آمده است؛ همچنین شناخت ویژگی‌های کتاب‌های تفسیری متناسب با آن مکاتب که با روش‌های مختلف به تفسیر آیات پرداخته‌اند نیز در بهره‌گیری صحیح از آن کتاب‌ها و درس‌آموزی از تجربه‌ها و خطاهای مفسران پیشین بسیار سودمند است. برای تأمین این آگاهی مفید و ضروری، مجموعه سه جلدی کتاب مکاتب تفسیری تألیف شد و به صورت متن آموزشی در اختیار جامعه علمی و علاقه‌مندان قرار گرفته است.

قرآن کریم تنها کتاب آسمانی است که با عنایت ویژه خداوند از هرگونه تحریف مصون مانده است.

این کتاب گرانسنگ که قابل اعتمادترین منبع برای دستیابی به معارف و آموزه های وحیانی است انسانها را به استوارترین روش زندگی هدایت می کند و آنان را که در پی خشنودی خداوند باشند به راههای بیگزند هدایت کرده از تاریکی ها نجات داده و به جهانی سراسر نورانیت وارد می سازد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در سال آخر و روزهای پایانی عمر پربرکت خویش مکرر بر بهره گیری از قرآن تأکید و تمسک به قرآن و اهل بیت (ع) را تنها راه مصون ماندن امت اسلامی از انحراف و گمراهی معرفی کرده و او و خاندان پاکش این کتاب بزرگ را معیار و محک تشخیص و تمییز حق از باطل در همه زمینه ها و بویژه در بحرانهای فکری اخلاقی و اجتماعی دانسته اند. 

بهره مندی از قرآن مجید و رهنمود گرفتن از این پیام الهی در گرو فهم دقیق و صحیح آیات آن است. از این منظر معارف قرآن را میتوان به سه دسته «روشن و قابل فهم برای همه آشنایان با زبان عربی» نیازمند تفسیر و تدبر ویژه» و «نیازمند توضیح و 1 . إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ، حجر، آيه ..

. إِنَّ هَذَا الْقُرْءَانَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ، اسراء، آيه ..

يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْونَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ، مائده، آيه ۱۶. إني تارك فيكم الثقلين ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا كتاب الله و عترتی اهل بیتی حر عاملی، محمد بن حسن وسائل الشيعه، ج ۱۸، ص ۱۹، حدیث ۹

. واتهموا عليه آراء كم و استغشوا فيه أهواء كم. سيد رضی، محمد بن حسین نهج البلاغة با ترجمه فيض الاسلام

درباره ابو یعقوب و ابویوسف نیز می توان گفت اولاً، صدوق (ره) که به زمان آن دو نزدیک تر بوده است، به روایتی که سند آن مشتمل بر آن دو نفر بوده اعتماد کرده و آن را بین خود و پروردگارش حجت دانسته؛ زیرا روایت کرده است.

در کتاب من لا یحضره الفقیه از آن دو ثانیاً، از روایتی که در اول تفسیر آمده است معلوم می شود که این دو در نزد امام از موقعیت والایی برخوردار بودند و امام علیه السلام به رشد علمی آنان و آگاهی شان به تفسیر قرآن توجه خاصی داشته و آنان را شایسته تعلیم خود می دانسته است. ۲ اگر افراد ناصالح و غیر موثقی بودند لیاقت تعلیم امام را نداشته مشمول توجه ویژه امام قرار نمی گرفتند. بنابراین سند تفسیر صحیح و مورد اعتماد است. ولی حق این است که هر چند تضعیفهای منسوب به این غضائری مورد اعتماد نیست و با نقل گفته منسوب به وی ضعیف و کذاب بودن محمد بن قاسم ثابت نمی شود

اما کثرت نقل صدوق از وی و اعتماد به روایت او نیز برای اثبات موثق بودن او کافی نیست و از آن نمی توان گواهی صدوق به موثق بودن او را به دست آورد. ممکن است موثق بودن او در نزد صدوق هم ثابت نبوده ولی از برخی شواهد و قراین به صدور روایات او وثوق پیدا کرده باشد و به همین دلیل از اعتماد صدوق به روایتی که ابو یعقوب و ابوالحسن در سند آن هستند گواهی صدوق به وثاقت آن دو را نمیتوان به دست آورد و با روایتی که در اول تفسیر آمده است نیز وثاقت آن دو ثابت نمی شود؛ زیرا اولاً در سند آن محمد بن قاسم هست که وثاقتش ثابت نیست و ثانیاً راویان آن خود ابو یعقوب و ابوالحسن اند و اثبات وثاقت آن دو به روایت خودشان دور است و ممکن نیست بر فرض این که وثاقت این افراد ثابت و صحت سند تفسیر از صدوق تا امام پذیرفته شود بین ما و صدوق طريق ۱. ن. ک من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۲۱۱ کتاب الحج، باب التلبيه حديث (۹) در یک جای آن روایت آمده است که امام خطاب به پدران آن دو نفر فرمود: پسرانتان را در اینجا بگذارید تا علمی را که خدا به وسیله آن آنان را شرافت دهد به آن دو افاده کنم و در جای دیگر آن از قول آن دو نفر نقل شده پدران ما دستور امام را پذیرفته و ما را در آنجا به جای گذاشتند و ما به محضر آن حضرت رفت و آمد داشتیم و آن حضرت مانند پدر و خویشاوند نزدیک به ما نیکی میکرد روزی به ما فرمود تفسیر قرآن را مشتمل بر بعضی از اخبار آل محمد صلی الله علیه و آله به شما افاده میکنم تا خدای متعال به واسطه آن شان شما را بزرگ گرداند و در جای دیگر آن آمده است امام فرمود: ملازم من باشید و مرتب حاضر شوید تا خدای متعال بهره شما را از سعادت زیاد گرداند» (التفسير المنسوب الى الامام ابي محمد الحسن العسكرى علیه السلام، صص ۱۰-۱۲).

طرح مکاتب تفسیری در سه جلد عهده دار نقد مکاتب تفسیری و کتابهای تفسیر

است. مطالب این مجموعه سه جادی در یک مقدمه و دو بخش ارائه می شود. جلد اول کتاب شامل مقدمه بخش اول و فصل اول بخش دوم است. در مقدمه مفهوم شناسی اصطلاحات دسته بندی مفسران و تفاسیر قرآن بررسی می شود.

بخش اول که مفسران نخستین نام دارد در سه فصل تنظیم شده است؛ فصل اول به مفسران آگاه به تمامی معانی قرآن پیامبراس) و امامان معصوم (ع) و فصل دوم و سوم به مفسران آگاه به بخشی از معانی قرآن مفسران صحابی و تابعی می پردازد. بخش دوم با عنوان مکاتب تفسیری و تفاسیر در ده فصل ارائه شده است. فصل اول آن در این کتاب آمده و در آن مکتب تفسیری روایی محض معرفی و ادله

طرفداران آن از آیات و روایات کاویده شده است. تفاسیر این مکتب نیز به دو دسته تفاسیر اصلی» و «جوامع تفسیری تقسیم میشوند. از جمله مطالب بررسی تفاوت اساسی تفاسیر روایی اهل سنت و تفاسیر روایی شیعه و کاستی های مشترک آنهاست.

از بحثهای دیگر بررسی قوت و ضعف تفاسیر روایی اهل سنت، مانند کتاب التفسیر بخاری، تفسیر القرآن العظیم ابن ابی حاتم رازی الدر المنشور سیوطی و نیز تفاسیر روایی شیعه مانند: تفسیر عیاشی تفسیر فرات کوفی تفسیر برهان و تفسیر نور التقلین است.