کتاب تاریخ نگاری اسلامی

کتاب حاضر عنوانی دیگر از مجموعه «بازشناسی علم تاریخ» است که با هدف ارتقاء مباحث نظری و روش‌شناختی در گروههای تاریخ کشور، و به پیشنهاد آقای دکتر مهدی احمدی، ترجمه شده است. این کتاب می‌تواند برای دانشجویان رشته تاریخ در مقطع کارشناسی به عنوان منبع اصلی درس « تاریخ‌نگاری اسلامی» به ارزش 2 واحد مورد استفاده قرار گیرد. امید است علاوه بر جامعه دانشگاهی، سایر علاقه‌مندان نیز از آن بهره‌مند شوند.

مسلمانان دوران نخستین اسلامی چگونه گذشته خود را می‌فهمیدند؟ چه ارزشی برای تاریخ قائل بودند؟ چگونه تاریخ می‌نوشتند؟ تاریخ‌نگاری در میان دیگر گونه‌های نوشته‌های عربی چه جایگاهی داشت؟ این پرسشها و پرسشهایی از این دست در کتاب تاریخ‌نگاری اسلامی نوشته چیس اف. رابینسون پاسخ داده می‌شود. این کتاب مقدمه‌ای است بر شناخت گونه‌های اصلی، مباحث و مسائل متون تاریخی مسلمانان به زبان عربی و در نوع خود نخستین پژوهشی است که کارکردهای اجتماعی و سیاسی نوشته‌های تاریخی در جهان اسلام را مورد تأکید قرار داده است. این کتاب نقطه آغاز تاریخ‌نگاری مسلمانان در قرن هشتم و نهم میلادی و سیر تحول آن تا آغاز قرن شانزدهم میلادی را کاویده است و از همین روی به اثری معتبر و راهنمایی قابل فهم در حوزه‌ای پیچیده و دشوار برای خوانندگانی با آگاهی اندک و یا فاقد آگاهی در زمینه تاریخ‌نگاری اسلامی و عربی تبدیل شده است.

لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولي الألباب ما كان حديثاً يُفْتَرى وَ لكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (يوسف، (۱۱۱)

داستان پیشینیان اگر بر ساخته نباشد گذرگاهی است برای خردورزان و گواه کتاب آسمانی بازمانده از پیش و روشنگر هر چیز که ایمان آورندگان به مدد آن می توانند راه خود را بیابند و به رحمت پروردگار برسند. آنچه پیشینیان ما در این زمینه نگاشته اند اکنون خود یکی از داستانهای پیشینیان انگاشته میشود و میتوان امید برد که بازخوانی این میراث تحقق وعده های آیه پایانی سوره تاریخی یوسف را برای ما هم به دنبال داشته باشد. کتاب پیش روی برگردان فارسی داستانی است درباره داستانهای پیشینیان تجربه ترجمه سالها پیش از این استادی بزرگ و شایسته احترام وقتی پی برد مقاله ای از اتان کولبرگ را ترجمه کرده ام توصیه کرد که هیچگاه به ترجمه روی نیاورم به محضر ایشان عرض کردم که این مقاله را پس از ترجمه نقد هم کرده ام و در واقع انگیزه ترجمه مقاله، نقد آن بوده است، گفت حتی نقد هم توجیه کننده پرداختن به ترجمه نیست. این سخن همچون پند بزرگان همواره آویزه گوش من و آویخته در برابر دیده ام بود و برای پایبندی به این اندرز از چند پیشنهاد برای ترجمه روی برگرداندم پذیرش درخواست دوستان اهل علم، فضل و ادب سمت برای سنجش ارزش ترجمه کتاب Islamic Historiography در تابستان ۱۳۸۷ش وظیفه ای بود که امکان سرپیچی از آن برایم وجود نداشت 

پیدایش گونه ها

مرحله دوم حدود ۷۳۰ م / ۱۱۲ ق تا حدود ۸۳۰ م / ۲۱۵ ق. در خلال مرحله دوم است که میتوانیم از تاریخ نگاری اسلامی سخن بگوییم تا سال ۸۳۰ م. / ۲۱۵ ق. سیره نگاری، تراجم نگاری و گاه نگاری همگی در قالبهایی که در تمام دوران اولیه قابل تشخیص بود پدید آمده بودند و بنابراین میتوان گفت عمر تاریخ نگاری به درازای علوم اسلامی است که البته منظور من از علوم اسلامی چیزی بیش از تولید و طبقه بندی دانش در شکل نوشتاری نیست. تاریخ نگاری هم مانند دیگر شاخه ها و به عنوان بخشی از فرهنگ علمی در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم رشدی جهش وار کرد.

وقتی صرفاً به تاریخ نگاری می نگریم در می یابیم که این مقطع خود به تنش بین مجموعه همواره فزاینده خبر که به تازگی شکل نوشتاری پیدا کرده بودند و ساختار چارچوبهای روایی برای حفظ و سامان دهی آن متصف است ما ارتباط بین این دو را به صورت کامل در نمی یابیم اینکه چگونه در قید نگارش کشاندن تاریخ شفاهی به ظهور طرحهای سال شمارانه پیوند میخورد؟ آیا مورخان برای نگارش سال شمارهای خود از وجود یک مجموعه غنی نوشته ها بهره گرفتند؟ یا آنها به کار ایجاد و سامان دهی مجموعه هایی یعنی همان طرحهای گاه نگاری در حال پیدایش مشغول بودند که به مطالبی نیاز داشت که بخش عمده آن هنوز شفاهی باقی مانده بود؟

می توان گمان برد که پاسخ به گونه ای ترکیبی از هر دوست. از یک سو بسیاری از عناوین مربوط به این دوره به نظر میرسد تلاشهای خیلی معمولی تاریخ نگاری را منعکس می سازد. تک نگاریهایی مثل مسیلمه کذاب از پیامبران دروغین هم عصر حضرت محمد) مقتل الحسين (نوه انقلابی پیامبر ۶۸۰ م / ۶۱ ق.) و نبرد جمل (۶۵۶ م. / ۳۶ ق.، بین عایشه همسر پیامبر و علی داماد (پیامبر) احتمالاً به صورت عمده برای اهداف سیاسی و مقاصد فرقه ای نوشته شدند.

مسلمانان دوران نخستین اسلامی چگونه گذشته خود را می فهمیدند؟ چه ارزشی برای تاریخ قائل بودند؟ چگونه تاریخ می نوشتند؟ تاریخ نگاری در میان دیگر گونه های نوشته های عربی چه جایگاهی داشت؟ این پرسشها و پرسشهایی از این دست در کتاب تاریخ نگاری اسلامی نوشته چیس اف رابینسون پاسخ داده می شود. این کتاب مقدمه ای است بر شناخت گونه های اصلی مباحث و مسائل متون تاریخی مسلمانان به زبان عربی و در نوع خود نخستین پژوهشی است که کارکردهای اجتماعی و سیاسی نوشته های تاریخی در جهان اسلام را مورد تأکید قرار داده است. این کتاب نقطه آغاز تاریخ نگاری مسلمانان در قرن هشتم و نهم میلادی و سیر تحول آن تا آغاز قرن شانزدهم میلادی را کاویده است و از همین روی به اثری معتبر و راهنمایی قابل فهم در حوزه ای پیچیده و دشوار برای خوانندگانی با آگاهی اندک و یا فاقد آگاهی در زمینه تاریخ نگاری اسلامی و عربی تبدیل شده است.