کتاب اندیشه سیاسی شیعه در عصر ایلخانان

کتاب حاضر برای دانشجویان رشته تاریخ به عنوان منبع کمک‌درسی برای سرفصلهای مرتبط با تاریخ اندیشه سیاسی شیعه بعد از سقوط خلافت عباسی در مقاطع مختلف تحصیلی تاریخ تدوین شده است. امید است علاوه بر جامعه دانشگاهی، سایر علاقه‌مندان نیز از آن بهره‌مند شوند.

در عصر ایلخانان پس از پدید آمدن فضای فرهنگی متکثر، علما توانستند به تبیین اندیشه و آرای خود در زمینه‌های مختلف از جمله فلسفه و فقه سیاسی بپردازند. نویسنده در کتاب حاضر کوشیده است با بهره‌گیری از روش هرمنوتیک قصدگرا ماهیت و چیستی اندیشه علمای شیعه را در دو حوزه فلسفه و فقه سیاسی بررسی کند. برای این منظور، بستر فرهنگی، شرایط سیاسی، زندگی و شخصیت علمای شیعه و گزاره‌های سیاسی موجود در متون فلسفی و فقهی ایشان با توجه به ارتباط این گزاره‌ها با شرایط فرهنگی و سیاسی حاکم تبیین شده است.

در بررسی فرایند شکل گیری و تحول تفکر سیاسی شیعه، عصر ایلخانان از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا در این عصر، على رغم تهاجم تخریبی اولیه مغولها و ویرانی سرزمینهای اسلامی و فروپاشی خلافت عباسی با تشکیل دولت ایلخانان ایران و برقراری نظم سیاسی مجدد و گرایش برخی از سلاطین ایلخانی به اسلام دوران شمشیر و آشفتگی به سر آمد و نوبت به فکر و قلم رسید و متفکران مسلمان به ویژه علمای شیعه در پی بازنمایی اندیشه های اسلامی در زمینه های مختلف سیاسی و اجتماعی برآمدند. در چنین شرایطی در سایه فروپاشی اقتدار خلافت عباسیان و تسامح مذهبی دولت ایلخانان کوشش اندیشمندان شیعی دو چندان گردید و آنها سعی کردند برای تأثیر گذاری بیشتر در فضای فکری به وجود آمده آثار پرباری را در قلمرو دانش عقلی و نقلی به وجود آورند و مبانی ،اجتماعی فرهنگی و سیاسی مذهب شیعه را تقویت نمایند. بنابراین تلاش آنها به نوعی نقطه عطفی در تدوین اندیشه سیاسی شیعه به شمار میرود؛ زیرا دستاورد این کوشش آنان تدوین نوعی از تفکر سیاسی بود که زمینه پیوند دین و سیاست را هموار کرد و نظام سیاسی مبتنی بر مذهب شیعه را در دوره های بعد به ویژه دوره صفویه فراهم ساخت در واقع بازشناسی تفکر سیاسی این دوره از تاریخ شیعه از طریق معرفی متفکران شیعه در این دوره و نیز بررسی سنت فکری آنان و زمینه های اجتماعی و تاریخی و ره آورد تلاش فکری آنان در حوزه فقه و فلسفه سیاسی برای بازکاوی و فهم بخش مهمی از تاریخ تحول تفکر سیاسی شیعه ارزشمند و مفید خواهد بود.

محیط فکری و فرهنگی و سنتهای فلسفی و فقهی شیعیان ۶۱

البته این انتقاد شیخ اشراق بر روش مشائیان بدان معنا نبود که وی حکمت بحثی و برهانی را اصلاً قبول نداشته باشد، بلکه به نظر او بدون مهارت در علوم بحثی راهی به حکمت اشراقی وجود ندارد. آنچه شیخ تأکید داشت این بود که برای رسیدن به حقایق اشیاء باید بر دو چیز تکیه کرد استدلال و برهان عقلی و دیگری مجاهده و تصفیه نفس بنابراین نه تنها با نیروی استدلال و برهان عقلی، بلکه به کمک شناخت شهودی میتوان حقایق را اکتشاف نمود. بر این اساس، در فلسفه اشراق، علاوه بر طریق وحیانی و عقلانی بر قوه قدسی و شهودی نیز تأکید می شود.

بازتاب این مبنای معرفت شناختی فلسفه مزبور در فلسفه سیاسی و حکمت عملی آن بود که به اعتقاد ایشان برخی از افراد دارای حدسی قوی اند، به گونه ای که توان دریافت حقایق جهان را از هر دو طریق برهان و حکمت بحثی و تأله و اشراق شهودی، در یک زمان دارند چنین کسانی از نظر او، شایسته ریاست و خلافت الهی اند. در مرتبه پایین تر از این اشخاص کسانی قرار دارند که متوغل در تاله باشند و فاقد هر حکمت بحثی و چون هیچ زمانی خالی از اشخاص متأله نیست، همواره خلیفه خدا در میان مردمان حاضر است چه سلطه ظاهری داشته باشد، چه سلطه ظاهری نداشته باشد، ریاست از آن اوست؛ پس اگر سیاست به دست او باشد، زمان نورانی و اگر تدبیر الهی بر جهان حاکم نباشد ظلمت بر آن حاکم خواهد شد.

بر اثر انتقادات و تشکیکات غزالی و فخر رازی و نیز فیلسوفان اشراقی به فلسفه مشاء، زمینه برای تعالیم عرفانی و انتقادهای عرفا و متصوفه نیز بر فلسفه مشاء فراهم گردید و با ظهور احمد رفاعی عبد القادر گیلانی نجم الدین کبری و در نهایت محی الدین ابن عربی تصادم و تعارض میان تصوف و فلسفه مشائی نیز شدت گرفت. به تعبیر برخی از محققان ابن عربی عقاید متصوفه را که تا زمان وی به صورت ضمنی در گفته های شیوخ طریقت مندرج بود

در عصر ایلخانان پس از پدید آمدن فضای فرهنگی متکثر علما توانستند به تیبین اندیشه و آرای خود در زمینه های مختلف از جمله فلسفه و فقه سیاسی پردازند. نویسنده در کتاب حاضر کوشیده است با بهره گیری از روش هرمنوتیک قصد گرا ماهیت و چیستی اندیشه علمای شیعه را در دو حوزه فلسفه و فقه سیاسی بررسی کند. برای این منظور بستر فرهنگی شرایط سیاسی زندگی و شخصیت علمای شیعه و گزاره های سیاسی موجود در متون فلسفی و فقهی ایشان با توجه به ارتباط این گزاره ها با شرایط فرهنگی و سیاسی حاکم تبیین شده است.