کتاب پیکان سرنوشت ما

«پیکان سرنوشت ما» کتابی است به گردآوری و نگارش مهدی خیامی که براساس نوشته‌ها و خاطرات احمد خیامی، از بنیانگذاران شرکت کارخانجات ایران‌ناسیونال و فروشگاه‌های زنجیره‌ای کوروش، نوشته شده است. این کتاب به دلایل بسیار، خواندنی و باارزش است. از جمله اینکه بسیاری از روایت‌های آن، آموزه‌ها و تجربه‌های فراوانی برای علاقه‌مندان به کارآفرینی بومی دارد. همچنین روایت‌کننده برخی اصول مهم اخلاق تجاری و رفتار صنعتی و چگونگی رعایت آن‌هاست.

روایت‌های احمد خیامی گوشه‌های ثبت‌نشده در تاریخ توسعه‌ی صنعتی ایران را روشن می‌کند و نتیجه‌ی تحقیقات زیادی را زیر سؤال می‌برد و سؤالات و موضوعات متعددی را مطرح می‌کند؛ اما بی‌شک روایت‌های این کتاب زمینه‌ی مطالعات بیشتری را، به‌ویژه درباره صنعت خودروسازی در دهه‌ی ۱۳۴۰ شمسی، که دوره‌ی طلایی اقتصاد ایران در آن رقم خورده است، فراهم می‌کند.

خاطرات احمد خیامی، روایت‌های کارآفرینی است که به همراه برادرش، یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی بخش خصوصی را با تمام فرازونشیب‌های موجود در زمینه‌ی اقتصادی و سیاسی توسعه داده‌اند. این خاطرات در بر دارنده‌ی نکاتی ارزنده برای محققان است. این کتاب موضوعات زیادی را که در مورد شرکت کارخانجات ایران ناسیونال مبهم باقی مانده بود روشن می‌کند و بحث‌های جدیدی را در صنعت خودروسازی و تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران به میان می‌آورد.

بر کسی پوشیده نیست که احمد و محمود خیامی از جمله معدود کارآفرینان صنعتی در ایران بودند که کارشان را با کارگری ساده در گاراژ پدرشان در شهر مشهد شروع کردند.

آن‌ها از گریس‌کاری گرفته تا شست‌وشوی ماشین (زیرشویی، توشویی و روشویی) و تا حدی مکانیکی را خود انجام می‌دادند. همین پیشینه‌ی کارگری بعدها که کارخانه‌ی ایران ناسیونال را تأسیس کردند باعث نزدیکی بیشتری بین آن‌ها و کارگران می‌شد. آن‌ها واقعاً اعتقاد داشتند کارگر ایرانی لایق و مستعد است و در فرایند ساخت اتومبیل در ایران و تبدیل مونتاژ قطعات به تولید داخلی قطعات خودرو، به انتقال مهارت به کارگران ایرانی معتقد بودند.

هرگاه تعدادی از کارگران را برای طی دوره‌های کارآموزی به خارج اعزام می‌کردند شاهد پیشرفت آن‌ها بودند. متخصصان و مهندسان خارجی نیز بر استعداد کارگران ایرانی در مقایسه با کارگران خودشان صحه می‌گذاشتند. به‌تدریج که شرکت توسعه یافت، محیط شرکت به‌مثابه یک هنرستان صنعتی برای کارگران بود. این دو برادر به رفاه کارگران نیز اهمیت می‌دادند. در نتیجه برنامه‌های رفاهی مختلفی در شرکت ایران ناسیونال به اجرا در می‌آمد. یکی از این برنامه‌ها ساخت پیکان‌شهر بود که به مسکن کارگران ایران ناسیونال اختصاص داشت. رفتار برادران خیامی با کارگران به‌نحوی بود که نوعی یکسان‌سازی منافع بین آن‌ها با کارگران ایجاد شده بود تا کارگران شرکت را از آن خود بدانند. رفتار آن‌ها با کارگران به‌نحوی بود که آن‌ها به ایران ناسیونال وفادار بودند چون کسب منافع خود را در حفظ و رشد منافع شرکت می‌دیدند. این مسئله برای توسعه‌ی تولیدات شرکت اساسی بود.

یکی از موضوعات مهمی که در این کتاب مطرح شده است موضوع مونتاژ اتومبیل در مقابل ساخت داخلی آن است. در سال ۱۳۳۹، براساس لایحه‌ای که دولت جعفر شریف‌امامی به مجلس برد، هریک از نمایندگان کارخانجات اتومبیل‌سازی در ایران می‌توانستند کارخانه‌ای برای مونتاژ اتومبیل‌های وارداتی خود بسازند و از کلیه‌ی حقوق گمرکی و سود بازرگانی و برای ۵ سال نیز، از پرداخت مالیات معاف شوند. در این زمان، شرکت مریخ به مالکیت برادران سودآور نیز اجازه‌نامه‌ای برای مونتاژ اتوبوس گرفتند. درحالی‌که دولت وقت چندین مجوز با اعتبارات زیاد به متقاضیان می‌داد، پیشنهاد احمد خیامی برای ساخت داخلی اتوبوس را نپذیرفت و در مقابل مجوز مونتاژ جیپ را به احمد اخوان واگذار کرد. تنها در زمان وزارت اقتصاد علینقی عالیخانی بود که جلوی صدور مجوزهای مونتاژ گرفته شد و موانع بوروکراسی از سر راه برادران خیامی برداشته شد تا آن‌ها بتوانند نخست به ساخت اتوبوس در ایران بپردازند و سپس انواع خودروی پیکان را بسازند.