کتاب روزگار کرونا تاملاتی فرهنگی درباره کرونا ویروس

«روزگار کرونا» کتابی است به قلم ناصر فکوهی و در بر دارنده‌ی تأملاتی فرهنگی درباره‌ی ویروس کرونا.

و سرانجام کرونا از راه رسید؛ ویروسی که اگر آن را با هر اپیدمی بزرگ دیگری در تاریخ بشر مقایسه کنیم، ابعادی هولناک، آن‌قدرها که ممکن است تصور شود، نداشته است؛ به‌گونه‌ای که اگر در تنش‌های قومی و منطقه‌ای و جنگ‌های استعماری و نواستعماری پنجاه سال اخیر، میلیون‌ها نفر کشته و چند ده میلیون آواره شده باشند، ابعاد فاجعه‌بار کرونا بسیار کمتر است. اما کرونا استثنایی بود، دقیقاً به دلایل تغییرات گسترده‌ای که در ژئوپلیتیک جهان ایجاد کرد و به خاطر عقب‌گرد دموکراتیکی که امروزه در سراسر دنیا شاهدش هستیم. در سال‌های پیش رو نیز چنین خواهد بود و به علت شتاب جنون‌آمیز روندهای مهاجرتی، پیامدهای این اپیدمی می‌تواند صدها بار سنگین‌تر از همه‌ی پدیده‌هایی باشد که در ذهن داریم.

با وجود اینکه هنوز در بیشتر کشورهای جهان حتی به اوج گسترش بیماری در موج اولش نرسیده‌ایم؛ چشم‌انداز مصیبت‌های بزرگی در نیم کره‌ی جنوبی (هندوستان، چین، افریقا و آسیا) پیش رویمان است و یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های اقتصادی از سقوط گسترده‌ی اقتصاد در بین دو جنگ جهانی و یکی از خطرناک‌ترین بحران‌های گرسنگی در تاریخ بشر محسوب می‌شود. این‌ها دیگر خیال‌پردازی‌هایی نبودند که بسیاری از داستان‌نویسان و فیلم‌سازان قرن بیستم بر کاغذ یا پرده‌ سینما برده باشند، بلکه واقعیاتی بودند که همه‌چیز را از کار انداختند؛ قطارها، هواپیماها و اتومبیل‌ها متوقف شدند و مردم، همگی مجبور به حبس در خانه‌هایشان شدند و حتی مجبور شدند تا روزی که درمانی واقعی پیدا نشود، از یکدیگر فاصله‌ای غیرانسانی بگیرند و مهم‌ترین عامل هویتی میلیون ساله‌ی خویش، یعنی چهره‌هایشان، را نیز پشت پرده‌ای (ماسک) بپوشانند.

اما چهره‌ی زشت کرونا آینه‌ای بیش نبود و نیست که در برابر بدکرداری‌های گسترده‌ی انسان‌ها گرفته شده است و معلوم نیست چه زمانی به پایان برسد. اگرچه امروز اغلب متخصصان بر این باورند که این ویروس، شاید در فاصله‌ای کمتر از یک سال دیگر درمانی بیابد، اما همه بر این نکته نیز تأکید دارند که نه فقط صدها بلکه هزاران ویروس خطرناک‌تر از این ممکن است بار دیگر از راه برسند. همچنین آن‌ها نسبت به سایر خطرات از جمله خطرات نابسامانی‌های حاصل از این بیماری هشدار می‌دهند. امروز که این خطوط را می‌نویسیم بزرگ‌ترین قدرت اقتصادی و نظامی تاریخ بشریت، ایالات متحده، نیز به موقعیتی رسیده که در بیشتر ایالات خود در برابر شورش‌های مردمی، حکومت نظامی برقرار کرده و تقریباً یک سوم نیروی کار آن، بیکار شده و شاهد صحنه‌هایی است که بیش از نیم‌قرن نظیر آن‌ها را ندیده است و این وضعیتی است که شاید در همه‌ی جهان تجربه شود. کتاب حاضر را نیز باید یکی از این تلاش‌ها دانست.

ناصر فکوهی می‌گوید: «نوشته‌هایی که در این کتاب گرد آمده‌اند، مجموعه‌ی دخالت‌های رسانه‌ای و دانشگاهی و فکری هستند که من در طول چند ماه گذشته و عمدتاً در فاصله‌ی اسفند ۱۳۹۸ تا خرداد ۱۳۹۹، درباره‌ی کروناویروس از زاویه‌ی دید علوم اجتماعی، در رسانه‌ها و نشریات منتشر کرده‌ام. گردآوری این نوشته‌ها و مکتوب کردن و تصحیح گفتارهای شفاهی که برای این کتاب انجام شده، با هدف مستندسازی و قابل استناد شدن این گفتارها صورت گرفته است. بی‌شک این نیاز در ماه‌ها و سال‌های آینده، تحلیل‌گران اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی و دیگر متفکران علوم انسانی را نیز به میدان می‌کشد و بدین ترتیب معیارهای جدیدی برای تحلیل‌های بهتر نیز به‌وجود خواهد آمد. آنگاه می‌توان به وقایع و مسائل امروز بازگشت و آن‌ها را دوباره مرور و تحلیل کرد تا به نتایج مفیدتری برای جامعه رسید. اهمیت این نوشته‌ها در آن است که شرایط امروز را از درون و در یکی از مراکز اصلی بروز و گسترش این بیماری مرگبار در خود جمع کرده است.»

معرفی مختصر کتاب بی‌شک یکی از رسالت‌های صاحبان نظر و قلم در روزگاری چون عصر حاضر و زمانه‌ای که تحت‌الشعاع یک بیماری همه‌گیر تمام جنبه‌های زندگی آدم‌ها در کلیت پهنه‌های جهان دگرگون‌شده و ابهام و بیم از فردا در تمام لحظه‌های امروز موج می‌زند، تعریف موقعیت، تحلیل وضع موجود و تبیینی برای گام‌های بعدی است. کتاب «روزگار کرونا»، حاصل تلاش‌های «ناصر فکوهی» انسان‌شناس و استاد دانشگاه تهران است که مجموعه مقالات، یادداشت‌ها و مصاحبه‌های این انسان‌شناس را در ماه‌های ابتدایی شیوع کووید ۱۹ عمدتا در فاصله اسفندماه سال ۱۳۹۸ تا خردادماه سال ۱۳۹۹ دربرمی‌گیرد؛ درحقیقت، گردآوری نوشته‌ها و مکتوب کردن و تصحیح این گفتارهای شفاهی با هدف مستندسازی و قابل استناد شدن این گفتارها صورت‌گرفته تا منبعی برای تحلیلگران اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی و دیگر متفکران علوم انسانی در ماه‌ها و سال‌های آینده باشد.

کروناویروس که تکراری اندوه‌بار و با چشم‌اندازی نامعلوم از دو فاجعه‌ی بزرگ تاریخ جهان؛ یعنی طاعون سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۳ میلادی در اروپا و آنفولانزای اسپانیایی سال‌های ۱۹۱۸ و ۱۹۱۹ بود، هنوز آینده‌ای نامعلوم دارد، اما برخلاف دو نمونه‌ی قبلی که اولی بیست و پنج میلیون نفر؛ یعنی تقریباً نیمی از جمعیت اروپای آن زمان را از بین برد و دومی که پنجاه تا صد میلیون؛ یعنی بخش بزرگی از جمعیت تقریباً یک میلیارد و هفتصد میلیونی ابتدای قرن بیستم را به مرگ کشید، در مورد کرونا شاید از هم‌اکنون بتوان گفت که این بیماری قربانیان مستقیمی در آن حد نخواهد داشت. هر چند در این هم تردیدی نیست که جهان در سال‌های پیش رو با یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های اقتصادی قرن روبه‌رو خواهد شد و بهای سنگین آن را فرودستان شهری در همه‌ی دنیا خواهند داد.

اما آنچه دو موقعیت: یعنی پایان جنگ جهانی اول و امروز را از یکدیگر کاملاً جدا می‌کند و به موضوع تخصصی بحث ما مربوط می‌شود، در دو نکته‌ی اساسی است؛ شهری شدن نسبتاً کامل جهان و شدت گرفتن بی‌سابقه و سرسام‌آور تحرک مسافران در صد سال اخیر. بنابراین، شیوه‌ی اسکان و میزان حرکت شهری و بین شهری دو نکته‌ای است که تمایل داریم در اینجا از آن زاویه به موضوع بنگریم.

هانری لوفبور بر این باور است که ما از سه انقلاب فناورانه از لحاظ زیستگاهی عبور کرده‌ایم: انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی و انقلاب شهری. نکته‌ی قابل ملاحظه در سخن او آن است که انقلاب شهری را از انقلاب صنعتی جدا می‌کند. البته این اظهار نظر که در دهه‌ی ۱۹۷۰ مطرح شده است، تا اندازه‌ای قابل چالش است؛ زیرا ما امروز بیشتر از یک انقلاب شهری فناورانه از یک انقلاب اطلاعاتی به‌مثابه انقلاب سوم فناوری صحبت می‌کنیم و حتی از یک انقلاب چهارم که همان انقلاب هوش مصنوعی (AI) است. با وجود این، به گمان ما نمی‌توان انقلاب شهری و انقلاب اطلاعاتی را بر یکدیگر انطباق داد. لوفبور بر آن بود که مسئله گذار به شهر مسئله‌ای است که رابطه‌ای اندک با سطح فناورانه‌ی جوامع دارد و بیشتر فضا را درگیر می‌کند و رابطه‌ای را که ما با فضا داریم تا ابزارهای فناورانه‌ای که در خصوص فضا از آن‌ها بهره می‌بریم را نیز متأثر کند.

بدین ترتیب، مسئله‌ی اتومبیل برای او به‌مثابه‌ی نوعی فناوری بسیار ابتدایی مطرح است که صرفاً شهر را تخریب و هوا را آلوده می‌کند و زمان ما را می‌کُشد و این در حالی است که دقت لازم و مطالعه و تأمل کافی برای رسیدن به فناوری‌های جدی و پیشرفته برای زیستگاه جدیدی که ما همه، امروز در آن زندگی می‌کنیم؛ یعنی شهر، انجام نگرفته است. همان‌گونه که دیدگاهی انتقادی و جدی در تحلیل عمیق لایه‌های روابط با فضا و زمان مثلاً برای جلوگیری از تک‌کارکردی و تخصصی شدن فضا و از این راه کالایی شدن آن و همه‌ی تبعات منفی‌اش انجام نشده است.

بدین ترتیب وقتی می‌بینیم که در فاصله‌ی صد سال اخیر، ما از جوامع و فرهنگ‌هایی که عمدتاً از یکدیگر و کنش‌گران‌شان درون هر یک از آن‌ها، جدا بوده‌اند و شکل غیر شهری داشته‌اند، به جوامعی رسیده‌ایم که به‌شدت با یکدیگر و کنش‌گران‌شان درون هر کدام از آن‌ها با یکدیگر در مبادله و تعامل هستند، باید چشم‌اندازهایی کاملاً جدید از جهان و رابطه‌مان با آن را تعریف کنیم؛ به‌ویژه در آنچه به رابطه‌ی ما با محیط زیست مربوط می‌شود.