کتاب کمدیا دلارته

«کُمدیا دلارته» کتابی است نوشته‌ی سیرو فرونه پیرامون تاریخچه و سیر تحول این مفهوم.

زمانی که صحبت از کمدیا دلارته می‌شود، اولین چیزی که به ذهنمان می‌رسد این است: یک ژانر تئاتر مردمی با ماسکره‌های متنوع، پر از جست‌و‌خیز، اخم و شادی، کتک زدن همدیگر، ابراز عاشقی با کلمات اغراق‌آمیز و ژست‌های آکروباتیک برای خوشامدگویی بزرگ و کوچک، در‌حالی‌که لباس‌های رنگارنگ به تن دارند.

این‌ها، همه و همه، حد‌و‌مرز روایت‌ها و اسنادی محکم هستند که نوعی از تئاتر قدیمی و مردمی را بازسازی می‌کنند.

این نوع هنر تماشا حدوداً از اوایل قرن شانزده در ایتالیا، زادگاهش، متولد شد و بعدها در فرانسه و اسپانیا هم انتشار یافت. این کمدی شاخص مجموعه‌ای بود بزرگ و گسترده از بازیگران کاربلد و کارآمد و همین‌طور غیر حرفه‌ای‌ها؛ آن هم در زمانی که هنر معنی ظرافت‌های رمانتیک را داشت.

در این نوع هنر تماشا می‌بینیم که بازیگران چطور اتفاقات تاریخ اروپا، به‌خصوص ایتالیا در قرون وسطا و بعد از آن را، در نمایش بازسازی می‌کنند. این هنر نمایشی، راه خود را با تمامی سختی‌هایش می‌پیماید و زمانی کاملاً شکوفا می‌شود که برچسب «کمدیا دلارته» به آن اطلاق می‌شود.

درکمدیا دلارته، بازیگران حرفه‌ای و نیمه‌حرفه‌ای کنار هم، بخش اعظمی از تاریخ این نمایش را تشکیل می‌دهند که کاملاً منسجم در تیم‌های سازمان‌یافته بود.

این حجم بزرگ هنر تماشا، فقط به بحث درباره‌ی یک نوع نمایش کمدی مردمی با ماسکره‌های گوناگون محدود نمی‌شود؛ برعکس، با یک نگاه کلی در تاریخ این شکل نمایشی، می‌بینیم که کمدیا دلارته به‌صورت یک محصول تئاتری و در قالب کمپانی‌های حرفه‌ای ایتالیایی سفر خود را در یک قوس زمانی و مکانی پیش می‌گیرد که از اوایل قرن شانزده شروع شده و تا آخر قرن هجده ادامه می‌یابد و بعد از این پروسه، متوقف می‌شود؛ آن هم در چه زمانی؟ درست بلافاصله قبل از صنعتی شدن جامعه‌ی اروپایی.

درست در زمان اوج، این هنر تماشا تئاتر و علی‌الخصوص این نوع نمایش به حرفه‌ای تبدیل می‌شود که با تجارت‌های دیگر آن زمان در اروپا رقابت می‌کند و چه بسیار تجاری که سرمایه‌گذاری‌های کلانی روی کمپانی‌های تئاتری انجام دادند.

اتفاق بسیار مهم دیگری که کم‌کم با روند روبه‌رشد این نمایش اتفاق می‌افتد و از آن می‌توان به یک رنسانس بازیگری یاد کرد، ورود زنان به عرصه‌ی نمایش است.

دقیقاً در این زمان است که دوباره پای زن‌ها به‌صورت حرفه‌ای به نمایش باز می‌شود؛ آن هم زمانی که کلیسا و نگرش جامعه به بازیگران زن مثبت نیست و اکثراً به این زن‌ها به چشم هرزه نگاه می‌شود، کم‌کم و با ورود بازیگران زن، می‌توان یک عزت‌نفس اجتماعی و بسیار انسانی را در حقوق مشترک زن و مرد دید.

در این کتاب سعی شده که از بازیگران حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای زن نیز تا حد امکان صحبت شود.

مؤلف کتاب، سیرو فرونه، استاد بزرگ نمایش ایتالیا و نخبه‌ی جهانی در شناخت کمدیا دلارته، تلاش کرده است که با گردآوری و بررسی تمامی منابع جدید و قدیم، کتابی را جمع‌آوری کند که جامع و کامل است و از تکرار آنچه در کتاب‌های دیگر آمده به دور است.

تئاترهای بسیاری در نزدیکی مسافرخانه‌ها و بنادر گمرک‌ها برای خوشامد مسافران، که گاهی زمان بسیار طولانی را در این اماکن صرف می‌کردند، به وجود می‌آید. در این میان، شهر ونیز به‌خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش در تاریخ کمدیا دلارته نقشی بسیار کلیدی را ایفا می‌کند و به غیر از فضای تجاری که برای مسافران ایجاد کرده، منطقه‌ای مهم برای گروه‌های نمایشی، از جای جای دنیا، به حساب می‌آید. در این شهر، به‌صورت مکرر، کارناوال‌ها و جشن‌های نمایشی و مذهبی، همچون جشن معراج، جشن سان مارتینو، و غیره اجرا می‌شود و ناخودآگاه تبدیل به مکانی می‌شود که به‌طور قطع یکی از تأثیرگذارترین شهرها در نمایش کشورهای مختلف است. بازرگانان و سیاست‌مدارانی که برای تجارت یا سیاست به ونیز می‌آمدند، با دیدن این نوع نمایش، قطعاً یافته‌هایی را به دیار خود می‌بردند. در این میان، شاهزادگان و تجاری بودند که وقتی برای سفرهای طولانی اقدام می‌کردند، برای سرگرمی خود گروه‌های نمایشی و موزیک شخصی خود را هم به همراه می‌بردند. به جرئت می‌توان گفت که ادغام‌های نمایشی در این‌گونه سفرها اتفاق می‌افتد.

از شهرهای مهم دیگر ایتالیا که مسافران نمایشی زیادی را در خود می‌دید، می‌توان به ناپل، جنوا و فلورانس اشاره کرد.

ساخت تئاترهای ثابت در کنار رود، دیگر مختص ایتالیا نبود؛ این تئاترها در فرانسه و انگلستان نیز کنار رودها گسترش یافت و کم‌کم شهرهای بندری در اروپا تبدیل به محل‌های مهم تئاتری شد.

امنیت این تئاترها توسط پلیس کنترل می‌شد. امکانات زیادی در تئاترها وجود داشت؛ مثل نانوایی، بیمارستان و بازارهای کوچک. در کل تمام چیزهایی که برای زندگی نیاز بود در تئاترها یافت می‌شد.

در میان این مجموعه‌ها بودند کسانی که برای خانواده‌های معروف و ثروتمند و گاه رژیم زمان خود جاسوسی می‌کردند. این افراد، تحت عنوان بازیگر یا عوامل نمایشی، در شهرهای دیگر برای خانواده‌ی معروف شهر خود جاسوسی می‌کردند.

سفر کردن دشوار بود. اسناد بسیار زیادی از بازیگران وجود دارد که در آن به مشکلات سفر اشاره کرده‌اند؛ سرما و گرما، سیل، طوفان، راهزنان و… قسمت اعظمی از مهم‌ترین مشکلات بازیگران و گروه‌های نمایشی به حساب می‌آمد.

در ۱۶۰۰، این نوع نمایش به بولونیا رفت؛ چون کانال‌های آبی بسیار مطمئنی بودند که سفر کردن را بسیار هموار می‌کردند. از نظر جغرافیایی بولونیا در میان فلورانس دمدیچی، جمهوری ونیز و جنوا قرار داشت؛ یعنی سه قطب مهم نمایشی. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که در بولونیا تئاترهای مهمی وجود داشت که توسط خانواده‌های معروف اداره می‌شد.

از جمله‌ی این افراد می‌توان به فردیناندو کوسپی، اشاره کرد. او فرد بسیار مهمی در بولونیا بود. یکی از کارهایی که انجام می‌داد این بود که بازیگران و گروه‌های نمایشی را که می‌خواستند از راه بولونیا به ونیز برسند در بولونیا نگه می‌داشت و نمی‌گذاشت به شهرهای دیگری که نمایش در آن رونق داشت بروند. مانند مودنا و پارما، چون احتمال اینکه از آنجا به فلورانس بروند زیاد بود و اگر آن‌ها به فلورانس می‌رفتند، خانواده‌ی بزرگ دمدیچی آن‌ها را تحت حمایت خود قرار می‌داد.

از این نکات به‌راحتی می‌توان به رقابت میان شهرها رسید. ناگفته نماند که بولونیا سیستم ارتباطی بین رود پو و قسمت‌های دیگر ایتالیا بود.