کتاب سینماسوزی در ایران

فاجعه آتش‌سوزی سینما رکس آبادان شاید پیچیده‌ترین و رازآمیزترین رویدادِ روزهای انقلاب ایران باشد که گذشت زمان از برخی جنبه‌های پیچیده و رازآمیز آن نکاسته است. واقعه حدود ساعت ده ونیم شنبه شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ در آخرین نوبت نمایش فیلم گوزن‌ها (مسعود کیمیایی) پیش آمد. گفته می‌شود که در آن نوبت ۶۵۰ بلیت فروخته شده بود و دست‌کم ۶۰۰ نفر در سالن سینما حضور داشتند. اولین خبر منتشر شده بعد از وقوع ماجرا این بود که «۳۷۷ نفر در حریق سینمای آبادان زغال شدند». («کیهان»، شماره ۱۰۵۴۴، ۲۹ مرداد ۱۳۵۷، ص ۱) اسکندر سیاحان، یکی از کارگران سینما، گفت که برای آن شب ۳۹۵ بلیت فروخته شد؛ زیرا شب سیزدهم نمایش فیلم بود و اغلب سینمادوستان شهر آن را شب‌های قبل دیده بودند. (تنگستانی، محمد، «شهروند جهان»، ج دوم، ۱۰ می ۲۰۱۵، اچ اند اس، ص ۱۷۲) همچنین گفته شده است که در آن شب ۳۸۷ مرد، زن و کودک سرگرم تماشای فیلم بودند. (اطلاعات، فوق‌العاده دوم، شماره ۱۵۶۹۱، ۲۹ مرداد ۱۳۵۷، ص ۲) بسیاری از جسدهای سوخته‌شده قابل شناسایی نبودند، و خانواده‌ها از روی انگشتر و دندان و ساعت، و بسیاری نیز بر پایه حدس و گمان، جسدها را شناسایی می‌کردند. به گفته محمدباقر نمازی، استاندار خوزستان، دوسوم قربانیان زن و کودک بودند (رستاخیز، شماره ۹۹۵، ۳۰ مرداد ۱۳۵۷، ص ۲) که بسیاری از آن‌ها، دسته‌جمعی، در گودال‌های بزرگی دفن شدند. («اطلاعات»، فوق‌العاده دوم، شماره ۱۵۶۹۱، پیش گفته، ص ۱) از همان نخستین لحظه‌ها هیچ‌کس در عمدی بودن این سینماسوزی تردید نکرد و بزرگ‌ترین پرسش در شب واقعه این بود که چرا «هنگام حریق، درهای سینما را از پشت قفل کرده بودند». («کیهان»، شماره ۱۰۵۴۴، پیش گفته، ص ۱) از حمید پایان، نگهبان و سرایدار سینما، نقل شده است که او از ترس ورود افراد خرابکار درها را قفل کرده بوده است؛ («کیهان»، شماره ۱۰۵۴۴، پیش گفته، ص ۲) اما این پاسخ کمتر کسی را قانع کرد. در افواه عام شایع بود که به دستور سرتیپ رضا رزمی، رییس شهربانی آبادان، درهای سینما از بیرون قفل شده بود تا کسی امکان خروج نداشته باشد؛ اما در روزهای بعد مشخص شد که در همان دقیقه‌های اول چند نفری (از جمله حسین تکبعلی‌زاده، شیرین قنبرزاده و رسول رهنما) از درهای خروج خود را به خیابان رسانده‌اند و منکر زنجیرشدن درها، دست‌کم در دقیقه‌های نخست، شده‌اند. براساس خبر خبرنگار روزنامه «اطلاعات»، هفت نفر «از جهنم آتش زنده بیرون آمده بودند». («اطلاعات»، فوق‌العاده دوم، شماره ۱۵۶۹۱، پیش گفته، ص ۲) سرتیپ رزمی، که تا چند ماه قبل از این جنایت با درجه سرهنگی ریاست شهربانی قم را به عهده داشت، پس از سرکوب تظاهرات مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶، با ترفیع درجه، در ۲۵ اسفند همان سال به ریاست شهربانی آبادان منصوب شده بود. او چند روز بعد از حادثه، در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه، سینماسوزی را به «مارکسیست‌های اسلامی» نسبت داد. («اطلاعات»، شماره ۱۵۶۹۳، ۳۱ مرداد ۱۳۵۷، ص ۱، «رستاخیز»، شماره ۹۹۶، ۳۱ مرداد ۱۳۵۷، ص ۱) فردای آن روز استاندار خوزستان با حضور در گورستان شهر، مراتب تأثر محمدرضا پهلوی را به بازماندگان ابلاغ کرد، و جمشید آموزگار، نخست‌وزیر، بازرسانی را برای تحقیق به آبادان فرستاد. («کیهان»، شماره ۱۰۵۴۴، پیش گفته، ص ۲)