کتاب حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی

یکی از جریانات مهم که در ایجاد نظام مشروطه شرکت داشت، جریان سوسیال دموکراسی بود. این جریان که ملهم از تحولات اروپا به‏ خصوص روسیه بود، خواستار اصلاح کلیۀ ارکان جامعه مطابق الگوی سوسیالیستی گردید. این جریان، مدتی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه، بیشتر از طریق روشنفکران ایرانی حاضر در باکو، در میان اصلاح‏گران و انقلابیان ایرانی رسوخ یافت و اهداف و خواسته‏ های آن پس از سرنگونی استبداد صغیر، عمدتاً به ‏وسیلۀ کسانی که حزب دموکرات را تشکیل دادند، پیگیری شد.

منبع: ناشر کتاب

در دورۀ قاجاریه، پیش از پدید آمدن نظام مشروطه، مقدّرات سیاسی ایران توسط دو حوزه و کانون داخلی و خارجی رقم زده می‏شد؛ دستگاه سلطنت مطلقۀ قاجاریه و دولت‏ های استعماری روسیه و انگلیس. پیروزی انقلاب مشروطه موجب شد نیروی سومی در تصمیم‏ گیری‏ های سیاسی کشور ظاهر شود و آن مجلس شورای ملی بود. تشکیل مجلس شورای ملی را از دو زاویه می‏توان نگریست: نیروها و جریاناتی که این نظام نوین را شکل دادند؛ و میزان نقش و تأثیری که این نظام جدید می‏توانست ایفا کند.

در توضیح مقولۀ نخست باید گفت یکی از جریانات مهم که در ایجاد نظام مشروطه شرکت داشت، جریان سوسیال دموکراسی بود. این جریان که ملهم از تحولات اروپا به‏ خصوص روسیه بود، خواستار اصلاح کلیۀ ارکان جامعه مطابق الگوی سوسیالیستی گردید. این جریان، مدتی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه، بیشتر از طریق روشنفکران ایرانی حاضر در باکو، در میان اصلاح‏ گران و انقلابیان ایرانی رسوخ یافت و اهداف و خواسته های آن پس از سرنگونی استبداد صغیر، عمدتاً به‏ وسیلۀ کسانی که حزب دموکرات را تشکیل دادند، پیگیری شد.

این نظام جدید حزبی، به جهت آنکه در تصمیم ‏گیری‏ های کلان کشور صاحب اختیار باشد، موانع مهمی را پیشِ روی داشت؛ چراکه دو حوزۀ پیشین قدرت به‏ سادگی اجازه نمی‏دادند این نیروی سوم جدید، منافع آنان را برهم زند. بنابراین از همان ابتدای مشروطه، جنگ و ستیز میان دو کانون پیشین با مجلس شورای ملی آغاز شد که تبلور این رویارویی در تعطیلی مجالس دوم و سوم مشروطه مشاهده گردید. با این‏ حال مجلس شورای ملی، در قالب دو حزب دموکرات و اعتدالیون، موفق شد کارهای مهمی را صورت دهد و این امر بدان مفهوم بود که هرچند این مجلس دوران نوزایی خویش را طی می‏کند، اما دیگر نمی‏ توان در مسائل مهم کشور از آن چشم پوشید.

انقلاب 1917 میلادی روسیه سبب شد یکی از قدرت‏ های خارجی از صحنۀ تصمیم ‏گیری ‏های سیاسی ایران خارج شود. از دیگر سو انقلاب روسیه با ایدئولوژی سوسیالیستی­­- کمونیستی خود افراد و گروه‏هایی را در ایران مجذوب خویش ساخت که از جملۀ آنها به برخی از سوسیال دموکرات‏ها‏، به‏ خصوص اعضای حزب دموکرات، می‏توان اشاره کرد که تحت تأثیر شوروی، دست به تشکیل احزابی با نام کمونیست و سوسیالیست زدند. بنابراین در آستانۀ تشکیل مجلس چهارم، حزب سوسیالیست، با دارا بودن گرایش و تمایل نسبت به شوروی و ایدئولوژی حاکم بر آن پا گرفت و اعضای آن را غالباً عناصر حزب دموکرات _که اینک منحل شده بود _ تشکیل دادند.

آنچه باید بدان توجه داشت، شرایط سیاسی حاکم بر کشور در هنگام افتتاح مجلس چهارم بود. از یک طرف سلطنت قاجاریه در نهایت ضعف خویش به‏سر می‏برد و از طرف دیگر، انگلیس به‏ واسطۀ اعمالی که در هنگام جنگ جهانی اول در ایران انجام داد و نیز به ‏خاطر عقد قرارداد 1919 در نزد عموم ایرانیان مورد تنفر بود. به‏ علاوه انقلابیان شوروی، با اینکه داعیۀ صدور انقلاب خویش را داشتند، به‏ خاطر وجود مشکلات داخلی، فاقد توان لازم جهت تحقق این امر بودند و نمی‏توانستند نقش چندان مهمی را در مسائل ایران ایفا نمایند. در نتیجه، اصلاح ‏طلبان داخلی _ عمدتاً افراد متمایل به جریان سوسیال دموکراسی _ از ضعف دو کانون پیشین قدرت استفاده کرده، تا حد زیادی اختیار امور کشور را به دست گرفتند و در طول مجالس چهارم و پنجم مشروطه، در قالب احزاب سیاسی و فراکسیون ‏های پارلمانی تصمیم‏های سیاسی مهمی را اتخاذ نموده، به انجام رساندند و بر توانایی احزاب سیاسی صحّه نهادند.

مسئله ‏ای که این پژوهش در پی روشن نمودن آن است، نشان دادن نقش مهم و تأثیرگذار حزب سوسیالیست __ به‏ عنوان یکی از احزابی که در طول مجالس چهارم و پنجم فعالیت داشت __ بر حوادث و جریانات سیاسی کشور است. اینکه این حزب در مسائل مهمی همچون برپایی یا سقوط کابینه ‏ها، قضیۀ جمهوری، تحقق آمال و اهداف مشروطه ‏خواهان __ به‏ خصوص طیف سوسیال دموکرات __ و تغییر سلطنت قاجاریه چه تأثیری داشت و چگونه عمل نمود.