کتاب سنگ های ساختمانی

گویند سنگ لعل شود در مقام صبر
آری شود، لیکن به خون جگر شود
(حافظ)

پیش گفتار
از زمانی که بشر به فکر ساختن مسکنی مستحکم بود، استخراج سنگهای ساختمانی آغاز شده است. لذا تاریخ استفاده بشر از سنگ دقیقا به تاریخ خلقت او بر می گردد. بشر از سنگ به وجود آمده و کلیه عناصر متشکله سنگ را داراست، روی سنگ به دنیا آمده و در آن پناه گرفته و از آن برای خود پناه گاه ساخته و وسایل مختلف زندگی خود از قبیل لوازم زندگی و اسباب شکاره زراعت، دفاع، وسایل زینتی و ... را از آنها تهیه کرده که آثار باستانی و بقایای تاریخی موجود گواه این مدعاست.
انسان اولیه به دلیل عدم دسترسی به مواد منفجره و ماشین آلات استخراجی، از بلوکها و با قواره های طبیعی استفاده می کرد. در زمانهای بسیار قدیم، در رم باستان، برای جدا کردن قواره های تراورتن در معدن تیولی در نزدیکی رم، ابتدا با استفاده از چکش در دو یا سه قسمت جانبی سنگ، شکاف و یا به عبارت دیگر ترانشه هایی با عرض کم ایجاد می کردند. بدین ترتیب بلوک سنگ از پنج سطح آزاد می شد. بلوک سنگی، از سطح قاعده نیز، به لایه بندی موجود در کنتاکت محدود بوده است و تقریبا به طور طبیعی جدا می شده است. با این وجود، برای سهولت در جابه جا کردن بلوک، چالهایی موازی در امتداد سطح لایه بندی حفر می کردند. سپس با استفاده از ضربات پتک، چوبهای استوانه ای شکل که قطر آنها کمی از قطر چال ها بیشتر بود، در داخل چال ها قرار می دادند. این چوبها، در اثر رطوبت آبی که بر روی آنها پاشیده می شد، متورم می شدند. در اثر تنش های حاصله، بلوک سنگی از سمت قاعده نیز به طور کامل آزاد می شد. به تدریج، با توجه به امکانات موجود، این سیستم تغيير کرد و استفاده از مواد ناريه مانند باروت، دینامیت و آنفو در سال های ۱۶۰۰ تا ۱۶۵۰ میلادی متداول شد. در معادنی که برای استخراج از مواد ناریه استفاده میشد، غالبا قسمت اعظم سنگ استخراج شده را سنگ لاشه تشکیل میداد. سنگهای بزرگتر نیز معمولا شکل هندسی نداشته اند و در اثر امواج ناشی از انفجار، ترکهای موئی متعددی در آنها ایجاد میشد. لذا کیفیت پلاک حاصل به میزان قابل و توجهی کاهش یافته و در مواردی نیز تهیه پلاک غیرممکن میشد و یا این که لااقل، پلاک در ابعاد محدودی به دست می آمد. از این رو با تغییر میزان مصرف مواد ناریه، عمق، قطر و فاصله چالها و تغییر نوع مواد ناريه، تا حدی سعی شده است بلوکهای سالم تر و با ابعاد بزرگتری به دست آید.
در حال حاضر کار استخراج سنگ بر مبنای عدم استفاده از مواد ناریه قرار گرفته است یعنی سعی بر آن است که با به کار گیری ماشین و ابزار آلات، شش سطح یک قواره، از سینه کار و آزاد شود. تا بدین ترتیب قطعه نسبتا بزرگی از سنگ (به حجم ۱۰۰ تا ۴۰۰ متر مکعب) با کمترین ضایعات، از معدن جدا شود. سپس سنگ به قطعات منظم، قابل حمل و قابل مصرف معمولا طول قطعات ۱/۸ تا ۳/۵ متر، پهنای قطعات۱ تا ۱/۵ متر و ارتفاع ۰/۹ تا ۱/۲ متر می باشد) تبدیل می شود که به این عمل قواره کردن گفته میشود.
برش های اولیه برای جداسازی سنگ از کوه و برش های بعدی برای تهیه سنگهای قواره با ابعاد تجاری و قابل قبول، با استفاده از تکنیکهای مختلف و یا ترکیبی از تکنیکها، صورت می پذیرد. انتخاب بهینه روش برش به نوع سنگ (سیلیکات یا کربنات)، اندازه تشکیلات قابل استخراج، تولید برنامه ریزی شده، عوامل زمین ساختی، وضعیت توپوگرافی، موقعیت معدن وضعیت ترکها و در نهایت امکانات دسترسی به آب و برق بستگی دارد.
کتاب حاضر در هفت فصل تهیه شده است که در فصل اول کلیاتی در مورد سنگهای ساختمانی و در فصل دوم انواع سنگهای ساختمانی مورد بررسی قرار گرفته است. روشهای مختلف برای استخراج سنگهای ساختمانی به سه دسته ی با استفاده از چالهای موازی، با برش در سنگ و روشهای نوین تقسیم بندی شده است که جزئیات این روشها به ترتیب در فصل های سوم تا پنجم درج شده است. در فصل ششم انتقال بلوک سنگ استخراج شده از معدن تا کارخانه فرآوری و بالاخره در فصل هفتم فرآوری سنگهای ساختمانی مورد بررسی قرار گرفته است.
تالیف این اثر با عنایات الهی، دعاهای فراوان دوستانی دیر آشنا و دور آشنا و با همت و یاری عزیزانی تا این مرحله به سامان رسید. شرمنده و خجلم که ذکر نام و یاد بزرگواری های آنها و خود محتاج کتاب دیگری است و در این جا قلم و بیان ناتوان تر از آن است که بتواند نام شریف آنان و زحمت مستمرشان را یکایک ذکر کند. امید است که پنهان شدن نامشان به افزایش پاداش معنوی آنها بینجامد و آن شاکر مطلق، سپاس زحمات بی ریایشان را بدهد.
ناگفته پیداست که در طول این سفر بیشترین زحمت بر دوش همسرم بوده است. سخت مدیونش هستم و اگر صبر بصیر ایشان نبود، آثار اینجانب و از جمله این اثر، با دشواری های فراوان به سر منزل مقصود را نمی پیمود. در این جا صمیمانه ترین سپاس های خود را نثار ایشان تقدیم میدارم و از خدای بزرگ اجر بی پایان برایش می طلبم.
لازم میدانم از زحمات تمامی کسانی که در جهت چاپ این اثر مساعدت کرده اند، به خصوص آقای دکتر فرهنگ سرشکی و آقای مهندس روح الله کلاته جاری، نهایت تشکر و قدردانی را به عمل آورم.
در نهایت باید متذکر شد که این اثر فاقد هر گونه عیب و نقصی نیست. در این برهه در مقام نقد و بررسی نقاط ضعف و کاستی های این اثر بر نیامده ام که نقد این اثر، نگاه عالمانه صاحب نظران دارای بدمیرت فرامادی را می طلبد. آن چه نگارنده را به تکمیل و اصلاح آن در چاپهای بعدی تشویق می کند، لطف بی دریغ اساتید محترم و دانشجویان عزیز در انتقال نظرات اصلاحی خود می باشد.
محمد عطائی
فروردین ۱۳۸۷