کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران

هنرمندان ما به ویژه معماران معتقد بودند که تقليد خوب به ابتکار بد ترجیح دارد و بدون هیچ تعصبی همیشه از پیشرفته ترین تکنیک های جهان از هر کجا و از هر کس که بود بهره می گرفتند. اما چنین نبود که هر پدیده ای را به همان گونه که هست بی هیچ کم و کاست بپذیرند و آنچه را که برای کشورشان مناسب می دانسته به گفته خودشان برسو (برساب)| یعنی «استرلیزه می کردند، چیزهای زائد را می کاستند و آنچه را که کم داشت بر آن می افزودند و آنرا چنان پرداخته و پیراسته می کردند که گوئی همیشه ایرانی بوده است. منجمله هنگامی که یک دسته از آریایی ها از شمال غربی ایران به سوی جنوب روانه شدند و چند گاهی در قفقاز و سپس در آذربایجان و کرمانشاه نشیمن داشتند و در پایان خود را به خوزستان و سرزمین پارس رساندند و نام خود را به این استان دادند، با خود معماری مرسوم شمال را به جنوب آوردند و در خوزستان ساختمانهایی را بنیاد کردند که در شمال پرداخته شده بود. پیداست چنین ساختمانهای سردسیری هرگز به کار گرمسیر نمی آمد. آپادانا در شوش را که بنیادش بر پایه های باربر سنگی بود با اسپرهای دیوارهای جداکننده) خشتی به ستیرهای دست کم پنج گز (۵/۳۳ متر) پوشاندند و به این ترتیب از نفوذ گرمای سوزنده بیرون به درون ساختمان پیشگیری کردند. این کار را "نام" سازی می گفتند و در سراسر ایران زمین انجام می دادند. پنام که درست در برابر عایق است چه عایق حرارتی و چه صوتی و چه رطوبتی، همیشه در کنار معماری ایران یکی از کاراترین تدبیرها بوده است. مثلا در خانه های کاشان، یزد، جهرم و دیگر شهرستانها و روستاهایی که در تابستان به شدت گرم و در زمستان سرد بود، به یاری این پنامها زیستگاهی بسیار مناسب فراهم می آوردند. مثلا در یک خانه یزدی، میان در پنجره ها را تیغه ای به عرض ۱۳/ه عمق ۶۰ه و ارتفاع نزدیک به ۵ متر می گذاشتند. این تیغه ها را که آفتاب شکن یا "تاتو شوند" (تاوشوند هم می گفتند) نمی گذاشت که آفتاب یک ساعت صبح تابستان به درون اتاق راه یابد و پوشش را دو پوسته می کردند در دهانه های کوچک باطاقهای دو پوسته میان تهی
دانه های بزرگ با "خوانچه بندی" کار می کردند که گرمای تابستان و سرمای زمستان هرگز نمی توانست از بام به درون اتاق آید و بدین گونه زیستگاههایی فراهم می کردند که در تابستان، زمستان، بهار و پاییز هوایی خوش داشته باشید. با این ترتیب بدون اینکه زحمت تغییر چهره بعضی از ساختمان ها را در اقلیمهای گوناگون ملحوظ دارند، رعایت اقلیم را به نحوی بسیار آسوده می کردند.
در شهرسازی ایران به دو چیز اهمیت فوق العاده میدادند یکی "رون" بود دیگری "پنان" . رون یا جهت در ایران سه گونه است، به این ترتیب که اضلاع یک شش ضلعی را دو به دو که رو به روی هم قرار داشتند به هم متصل می کردند و "سهرون بوجود می آورند. نخست "رون راسته که از شمال شرقی به جنوب غربی کشیده می شد و دیگری "رون اصفهانی که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده می شد و دیگر "رون کرمانی" که تقریبأ شرقی و غربی بود. شهرهایی مانند کاشان، ری، یزد، تبریز و چند شهر دیگر رون راسته داشتند و اصفهان و چند شهر فارس رون اصفهانی و کرمان و همدان و چند شهر آذربایجان غربی رون کرمانی داشتند. با این ترتیب ساختمانها خود بخود در موقعیتی قرار می گرفت که تابستان و زمستانی خوش داشت.

دکتر محمد کریم پیرنیا
۱۳۷۳/۷/۲۵

در کشور پهناور ایران با مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط متغیر آب و هوائی در فصول مختلف سال، معماری سنتی ایران راه حلها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرايط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است.
در مملکتی که در قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطر های باران نمی بارد و تهیه و حفظ آب شیرین از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل دریای خزر با حدود دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای ۸۰ درصد در اکثر اوقات سال، که فعالیت و تحرک را از انسان سلب می کند و همچنین در سواحل جنوبی کشور که « شمس الدین مقدسی» (جغرافی دان و سیاح معروف عرب و مؤلف کتاب « احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم») در قرن چهارم هجری آنجا را از لحاظ شدت گرما، دروازه جهنم نامیده و بالاخره در نواحی کوهستانی که برف و سرمای شدید مخل زندگی در زمستانهای طولانی این منطقه است، مشاهده می کنیم که معماران سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار سانه ، اصول و روشهایی ابداع نموده اند که بدون استفاده از وسایل مکانیکی، شرایط زیست محیطی ساختمانها را در مناطق مختلف آب و هوائی به شرایط آسایش انسان تا حد ممکن نزديک کرده اند.
حتی امروزه نیز با استفاده از مصالح جدید و کلیه امکانات تکنولوژی که از نظر اقتصادی پر هزینه و از لحاظ زیست محیطی آلوده کننده می باشند، مشاهده میکنیم که در مواردی آن آسایش و آرامش فراهم نگردیده ، چنانچه در اکثر بازارها و مساجد قدیمی ایران، شرایط آسایش انسان بهتر از انواع جدید. آن فراهم است.
تا همین سی الی چهل سال قبل بود که بنايان و معماران در مناطق مختلف اقلیمی ایران، جهت اصلی ساختمان را رو به جنوب و یا باد مناسبه می ساختند. اهالی پایتخت مانند بسیاری از شهرنشینان و روستائیان در این کشور، در شبهای فصل تابستان به لحاظ استفاده از برودت نسبی آسمان شب، بستر بر روی بام پهن می کردند و در آنجا می خوابیدند. در طی بعد از ظهر های گرم این فصل، در زیرزمین استراحت می نمودند. بر روی ایوانهای رو به جنوب حصیر می انداختند تا آفتاب گرم تابستان به درون خانه نفوذ نکند و عصرها حیاط را آب پاشی می کردند تا رطوبت و برودت حیاط و فضاهای اطراف آن افزایش یابد.
ولی امروزه طرحهای ما به گونه ای است که ساختمانها در طی تابستان بسیار گرم و حتی گرم تر از محیط اطراف خود می باشد و در زمستان نیز بسیار سرد و از لحاظ آسایش ناراحت کننده است و به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه بسیار و ایجاد آلودگی و اصوات مزاحم، سعی می کنیم شرایط محیطی را به شرایط آسایش نزدیک کنیم. در صورتیکه به هر دلیل این دستگاهها از کار بیفتند، زندگی در چنین ساختمانهایی بسیار مشکل می شود.
از آنجایی که هزینه تأسیسات مکانیکی هر روز گرانتر و تأمین انرژی مشکل تر و همچنین آلودگی محیطی در اثر استفاده از تکنولوژی مدرن هر روز بیشتر می شود؛ توجه محققان، پژوهشگران و مهندسان در کشورهای پیشرفته به سمت انرژی های لایزال و بدون آلودگی مانند انرژی خورشیدی، باد، آب و استفاده از شرایط اقلیمی به منظور تنظیم شرایط محیطی گردیده است و هر روز در این زمینه ابداع و روش جدیدی ارائه و مورد استفاده قرار می گیرد. کشور ما اگر چه دارای منابع غنی زیرزمینی است و انرژی فسیلی و بالاخص نفت در ایران به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گیرد، ولی این منابع پایان پذیر هستند و بنا به نظر کارشناسان، اگر استخراج نفت به همین میزان فعلی باشد، تا یکی دو دهه آینده ، ایران دیگر قادر به صادر نمودن نفت نخواهد بود. و البته بازگشت به شیوه های ساختمانی گذشته میسر نیست و مسلما نحوه زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط زندگی امروز ما نخواهد بود. ولی همچنان که در سایر کشورها مطالعات وسیعی در مورد روشهای طراحی اقلیمی صورت می گیرد، در کشور ما نیز با توجه به پیشینه طولانی و گسترده ، تحقیق و تفحص در این زمینه لازم و ضروری به نظر می رسد. همواره بیان شد، که در تجربه ، منطق نهفته است و در بسیاری از اصول طراحی و روشهای اجرایی پیشینیان ما استفاده بهینه و منطقی از اقلیم قابل مشاهده است. البته باید عنوان شود که یادگیری و آموزش از معماری سنتی در تقلید از شکلهای گذشته نیست، بلکه باید منطق شکلهای سنتی را آموخت و به کار بست.
جهت جلوگیری از مصرف بی رویه انرژی های فسیلی و آلوده شدن بیشتر هوای شهرها، از بین رفتن فضای سبز و طبیعی و کاهش ضایعات جسمی و روحی در ارتباط با بکارگیری بیش از حد تکنولوژی، بهتر است مجدد در جهت استفاده از عوامل اقلیمی و برقرار نمودن ارتباط گسسته بین انسان و طبیعت تلاش شود و فقط در مواقعی که تمهیدات اقلیمی به تنهایی پاسخگوی نیازهای اسایشی نیست، از تکنولوژی مدرن استفاده گردد. .
کتاب حاضر در سه بخش تدوین شده و شامل چهارده فصل است. در بخش اول، «اقليم و تقسیم بندی معماری اقلیمی ایران» مقدمت عوامل اقلیمی و خصوصیات هر یک از این عوامل توضیح داده شده . سپس تقسیم بندی و شرایط آب و هوایی مناطق مختلف ایران مورد بررسی قرار گرفته . در رابطه با هر منطقه ، خصوصیات اقلیمی، بافت این سفرها که بعضا به اتفاق دانشجویان انجام شده ، ضمن بازدید و بررسی ساختمانهای سنتی و گرد آوری متون و مطابق نمودن آنها با سایر مطالب و گفته ها ، با کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و افراد مطلع محلی و خصوصا سالخوردگان صحبت و گفتگو شده است.
افراد مسن که نحوه زندگی گذشته در این کشور را در خاطر دارند، تصویر زنده ای از عملکرد ابنيه مختلف و فضاهای زیستی، قبل از ورود تکنولوژی جدید به ایران ، را در مقابل انسان مجسم می کنند.
مطالعه کتابهای تاریخی، معماری ، اقلیمی و سفرنامه ها و تطبيق مطالب با همکاران دانشگاهی و همچنین مهندسان مکانیک و تأسیسات نیز بخش دیگری از تحقیقات را شامل شده است.
شهری، فرم بنا، ابنیه مسکونی و نوع مصالح بحث شده است. در بخش دوم، «شهر ، اقليم و ساختمان سازمان فضای شهری و پیشینه تاریخی ساختمانهای مختلفی مانند ابنیه تجاری، مذهبی، آموزشی و خدماتی عنوان شده و تمهیدات اقلیمی به عمل آمده در هر یک از این ساختمانها در اقلیم های متفاوت ذکر گردیده است، به این ترتیب هر معمار و یا طراحی که تصمیم به طراحی هر یک از بناهای فوق در مناطق مختلف ایران دارد، می تواند با خواندن فصل مربوطه ، با تاریخچه و روشهای طراحی و اجرایی و همچنین اصول اقلیمی به کار رفته در آن نوع بنا آشنا شود. در بخش « ضمائم» که آخرین بخش کتاب است، آمار اقلیمی شهرهای مختلف ایران و آمار مصالح ساختمانی مورد استفاده در هر منطقه و بالاخره فهرست نام جایها ، منابع و اشکال ذکر گردیده است. در انتها نیز مقدمه و زیرنویس اشکال برای علاقمندان غیر ایرانی، به زبان انگلیسی نگاشته شده است. برای درک نسبی مطالب کتاب، در زیرنویس هر صفحه قسمت فارسی، تیتر و یا موضوع آن صفحه به زبان انگلیسی نوشته شده تا با توجه به زیرنویس صفحات و مقدمه و زیرنویس اشكال به زبان انگلیسی، مطالب کتاب تا حدی برای این افراد روشن گردد.
نحوه تدوین این کتاب عمدتا از طریق گردآوری مطالب تدریس شده در دانشگاه توسط مؤلف و انجام مسافرتهای مکرر و در بعضی از موارد اقامتهای نسبتا طولانی در نقاط مختلف کشور بوده است. در طی این سفرها که بعضا به اتفاق دانشجویان انجام شده ضمن بازدید و بررسی ساختمانهای سنتی و گرد آوری متون و مطابق نمودن آنها با سایر مطالب و گفته ها با کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و افراد مطلع محلی و خصوصا سالخوردگان صحبت و گفتگو شده است.
افراد مسن که نحوه زندگی گذشته د راین کشور را در خخاطر دارند تصویر زنده ای از عملکرد ابنیه و فضاهای زیستی قبل از ورود تکنولوژی جدید به ایران را در مقابل انسان مجسم می کنند.
مطالعه کتابهای تاریخی ، معماری، اقلیمی و سفر نامه ها و تطبیق مطالب با همکاران دانشگاهی و همچنین مهندسان مکانیک و تاسیسات نیز بخش دیگری از تحقیقات را شامل شده است.

وحید قبادیان
مدرس دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
مهرماه ۱۳۷۳