کتاب دانشنامه و دانشنامه نگاری تاریخچه روش ها

پیشگفتار

برای «دانشنامه» یا «دایرة المعارف» می توان به دو معنی «عام» و «خاص» قائل شد، دانشنامه به معنی عام به کتاب یا مجموعه ای از کتاب ها گفته می شود که در آنها انواع علوم بیان شده باشد. دانشنامه و دانشنامه نگاری به این معنی در جهان سابقه ای طولانی دارد. در یونان قدیم و پس از آن تا پایان قرون وسطی، فیلسوف به کسی می گفتند که بر همه دانش های زمانه خود احاطه داشته باشد. طبعا چنین فیلسوفانی می توانستند دانشنامه هایی به معنای عام تألیف کنند. اما چنانکه گفتیم، دانشنامه معنایی خاص نیز دارد که در مقایسه با معنی عام آن جديد است. به این معنی، دانشنامه کتاب یا مجموعه کتاب هایی است که در آنها انواع علوم یا همه مطالب گفتنی درباره یک علم یا فن یا هنر مهم، در قالب مقالاتی با نظم الفبایی و معمولا به صورت فشرده و موجز درج شده باشد. وجه اشتراک دانشنامه های قدیم و جدید در این است که هر دوی آنها می خواهند جامعیت داشته باشند و همه چیز را بیان کنند. در دانشنامه های قدیم، نظير دانشنامه علائی ابن سینا هر علم را به صورت کامل و مستقل در یک دفتر مینگاشتند آنگاه این دفتر ها را با هم به صورت یک مجموعه در می آوردند، لکن در دانشنامه به معنی جدید آن ابتدا «کلیدواژه ها » و « اصطلاحات» و « مفاهیم اصلی» استخراج و فهرستی تحت عنوان فهرست « مدخلها» (Entries) بر حسب نظم الفبایی مدون و منظم می شود، آنگاه ذیل هر مدخل مقاله ای نوشته می شود و دایرة المعارف یا دانشنامه از «تأليف» این مقالات پدید می آید. با اندکی مسامحه می توان گفت دانشنامه در معنی عام مجموعه ای از کتاب های کنار هم نهاده بوده و در معنای خاص، تألیفی از مقالات مرتب شده بر حسب نظم الفبایی است. چنانچه در ضمن یک مقاله به مفهوم کلیدی یا اصطلاح مهمی از آن علم که در خور توضیح و تبیین است برخورد شود، در دانشنامه های جدید این توضیح و تفصیل را به مقاله مستقل دیگری ذیل عنوان آن مفهوم یا اصطلاح در جایی که نظم الفبایی اقتضا کند محول می کنند و با ارجاع خواننده بر حسب آیین مندی خاصی در یافتن آن به او کمک می کنند.
دانشنامه ها آنگاه که متکفل بیان مطالب در چند علم باشند دانشنامه عمومی
چند موضوعی فراگیر و آنگاه که صرفا به یک علم یا فن یا هنر اختصاص داشته باشند دانشنامه اختصاصی تخصصی نامیده می شوند. |
در جهان اسلام، در تداوم سنت دانشنامه نویسی یونانی، دانشنامه های متعددی به همان
وسطی سنت و سابقه دارد. در ایران نیز دانشنامه علائی که تأليف ابن سینا و به زبان فارسی است سابقه ای دست کم هزار ساله دارد.
دانشنامه به معنی خاص و امروزی کلمه، به عنوان یکی از مظاهر و دستاوردهای اروپای جدید پس از رنسانس پدید آمده است. مشهورترین دانشنامه های جدید غربی دایرة المعارف فرانسه است که تأليف آن در آغاز نیمه دوم قرن هجدهم آغاز شده و از حيث صورت و معنا بر
جامعة فرانسه و کل جهان غرب و حتی جهان اسلام و دیگر فرهنگ ها و تمدن ها تأثیری قطعی داشته است. تألیف دانشنامه به طرز و اسلوب دانشنامه های جدید اروپایی در جهان اسلام و در ایران کمابیش از قرن سیزدهم / نوزدهم آغاز شد. نامه دانشوران ناصری را می توان قدیم ترین نمونه دانشنامه به معنی خاص و جدید به زبان فارسی در ایران دانست که تاریخ تأليف ناتمام آن به دوران سلطنت ناصرالدين شاه قاجار باز می گردد. از آن پس تجربه های محدود دیگری نیز در دوران بعد از قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی به ظهور پیوست که موفق ترین آنها را باید دایرة المعارف فارسی دانست. اساس این دایرة المعارف که زیر نظر شادروان دکتر غلامحسین مصاحب تألیف شد، دایرة المعارفی آمریکائی به نام دایرة المعارف کوچک کلمبیا وایکینگ بود که بعضی از مقالات آن حذف و بعضی دیگر ترجمه شد و در کنار مقالات تالیفی نویسندگان ایرانی درباره ایران و اسلام در اختيار اهل علم فارسی زبان قرار گرفت.
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، نهضتی در تألیف دانشنامه در جمهوری اسلامی ایران پدید آمد، چنانکه در سال ۱۳۶۲ش مؤسسه ای به نام «بنیاد دائرة المعارف اسلامی» به تدبیر و هدایت و اهتمام حضرت آیت الله خامنه ای تأسیس شد و اندکی بعد مؤسسة دیگری به نام «مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی» پا گرفت که اولی عهده دار تألیف دانشنامه جهان اسلام و دومی عهده دار تألیف دایرة المعارف بزرگ اسلامی شد. از دانشنامه جهان اسلام تاکنون بیست و شش جلد، جمعا افزون بر بیست هزار صفحه منتشر شده است. علاوه بر این، در چهل سال اخیر در ایران تأليف ده ها دانشنامه کوچک و بزرگ در حوزه های تخصصی متنوع آغاز شده که کار تأليف برخی از آنها به پایان رسیده و تأليف بعضی دیگر همچنان ادامه دارد. قوت این نهضت و وسعت قلمرو تألیف دانشنامه ها و کثرت آنها به حدی بوده که بعضی نکته سنجان،
دوران چهل ساله و پس از پیروزی انقلاب اسلامی را، به قیاس با دوران تألیف دایرة المعارف فرانسه، «عصر دایرة المعارف» در ایران نامیده اند. شرح آثار علمی و فرهنگی این نهضت مبارک و پیش بینی آثار مترتب بر آن در این مقدمه مختصر نمی گنجد.
باری، هم اکنون در میان انواع مؤسسات علمی و پژوهشی که دست اندر کار تأليف دانشنامه هستند مؤسسه ای به نام «بنیاد دائرة المعارف اسلامی» با سی و پنج سال سابقه وجود دارد که توانسته است با استمرار در این فعالیت علمی و فرهنگی به تجربه ای گرانقدر و دانشی گرانسنگ در حوزه دانشنامه نگاری دست پیدا کند. با گذشت زمان و پیشرفت کار، چنین به نظر رسید که اگر این تجربه مکتوب شود و فعالیتهای بنیاد در سه دهه و نیم گذشته مستند گردد، می توان کتابی پدید آورد که هم به استمرار و تکامل سنت گذشته این موسسه در آینده کمک کند و هم به مؤسسات دیگری که فعالیت های مشابهی دارند مدد رساند.
بر این اساس کتابی در دو بخش مفصل تألیف شد که بخش اول آن به مباحث کلی مرتبط با «دانشنامه » و « دانشنامه نگاری» و بخش دوم آن به معرفی دانشنامه جهان اسلام اختصاص یافت. طی سی و پنج سال گذشته دریافته ایم که «دانشنامه در عین حال که حامل و محمل مناسبی برای گسترش دانش و معرفت در جامعه است، خود نیز می تواند موضوع علمی به نام «دانشنامه نگاری» شود. چنین است که در بخش اول این مجموعه، عناوینی کلی مانند
دایرة المعارف چیست» و «معرفی مهم ترین دایرة المعارف های دنیا» و «معرفی تفصیلی دایرة المعارف های متعلق به اسلام و ایران» به صورت بخش هایی با زیر مجموعه مفصل به چشم می خورد. بخش دوم، چنانکه گفته شد، به «معرفی تفصیلی ساختار و انضباطهای دانشنامه جهان اسلام» اختصاص دارد. در این بخش پس از معرفی این دانشنامه و گروههای علمی فعال در تولید و تألیف آن، واحدها و بخش های علمی بنیاد دایرة المعارف اسلامی از قبیل واحد «اعلام»، واحد «تجهیز تصویری»، «کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی» و بخش
کتاب شناسی و ویرایش استنادی» و بخش مدخل گزینی» و بخش «ویرایش زیانی و ساختاری» معرفی شده و وظیفه هر یک از آنها و نحوه فعالیتشان و جایگاهشان در منظومه اداری و مدیریتی بنیاد بیان شده است. در این سی و پنج سال، کارشناسان و پژوهشگران بنیاد به روش هایی برای تدوین و تألیف این مجموعه سترگ دست یافته اند که می توان آن را مصداق «تولید علم» و نمونه ای از «جنبش نرم افزاری» کنونی در جامعه ایران دانست. شماری از روش ها تحت عنوان «شیوه نامه» در بخش دوم معرفی شده است. هر یک از این شیوه ها و شیوه نامه ها حاصل تجربه چند ده ساله همکاران ما در بنیاد است.
تأليف اين مجموعه، نتیجه یک همکاری گروهی است. از هر یک از همکارانی که در بخشی از فعالیتهای علمی بنیاد تجربه و تخصصی داشته اند خواسته شده تا شرح و گزارش فعالیتهای آن بخش را با قلم خویش به صورت مقاله ای برای درج در این کتاب بنگارند. در فرآیند تألیف این کتاب، سرپرستان طرح تدوین این مجموعه اقدام دیگری هم کرده اند و آن این است که با تتبع فراوان، همه مقالات و کتابهایی را که از دیرباز درباره موضوع دانشنامه و دانشنامه نگاری (اعم از معرفی و نقد) نوشته شده و در مجلات و کتاب ها منتشر شده شناسایی کرده اند. این مقالات و فهرست آن ها در آینده در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت تا کسانی که خواهان مطالعه بیشتری باشند به آن مقالات مراجعه کنند.
بی گمان این کتاب، نخستین اثری است که در چنین قد و قامتی پیرامون دانشنامه و دانشنامه نگاری به زبان فارسی تألیف و منتشر می شود. ما با تأليفه این مجموعه تجربه ای را که در مدتی طولانی و با بهایی گزاف به دست آمده در اختیار گروه ها و مؤسساتی قرار می دهیم که به تأليف دانشنامه اشتغال دارند و امیدواریم توانسته باشیم به صحت و سرعت کار آنان کمک کنیم و آنان را از زحمت پیمودن دوباره راهی که خود پیموده ایم معاف سازیم.
همکاران جدید ما نیز در آینده خواهند توانست با مراجعه به این مجموعه خود را برای کارهای مفیدتر و هماهنگ تر در بنیاد دایرة المعارف اسلامی آماده سازند
جا دارد از جناب حجت الاسلام و المسلمین حسن طارمی راد، معاون علمی بنیاد، که از روز نخست تا پایان این تأليف، بر آن نظارت داشته اند سپاسگزاری شود. همچنین جای آن است که از تلاش عالمانه و کارشناسانه آقایان محمد منصور هاشمی و حسین خندق آبادی که در چند سال گذشته با مدیریت و تلاش و شکیبایی خود، طراحی و تدوین این اثر را بر عهده داشته و حصول این کتاب را ممکن ساخته اند نیز تشکر شود. تشکر از یکایک نویسندگان مقالات نیز وظیفه ای است که نباید فراموش شود، چنانکه لازم است از جناب آقای ناصر موسوی جزایری، معاون مالی و اداری بنیاد و همکارانشان در مؤسسه کتاب مرجع، که چاپ و انتشار این کتاب را بر عهده داشته اند، سپاسگزاری شود.
غلامعلی حداد عادل
۹۷/۱۱/۷

پشت جلد

این کتاب دربردارنده بخشی از مهم ترین مباحث درباره دانشنامه / دایرة المعارف، و اثری برای شناخت بهتر و بیشتر این گونه از قالیف و پردازش اطلاعات است. در این کتاب که به قلم گروهی از افراد صاحب تجربه در زمینه دانشنامه نگاری فراهم آمده، ضمن معرفی دانشنامه / دایرة المعارف به طور کلی و توضیح تفاوت آن با دیگر گونه ها و دیگر آثار مرجع، تاریخچه دانشنامه نگاری مسرور، ضوابط و قواعد دانشنامه نگاری بررسی، و برخی از مهم ترین دانشنامه های عمومی و نیز تخصصی دنیا معرفی شده است. همچنین در این به طور خاص به دانشنامه های ناظر به اسلام و دانشنامه های در دست تألیف در ایران پرداخته شده است علاوه بر طرح مباحث ناظر به دانشنامه نگاری از دوره باستان تا دوره معاصر، در این کتاب دانشنامه جهان اسلام» و ضوابط و قواعد حاکم بر آن به تفصیل به خوانندگان علاقه مند معرفی شده است. خواندن این کتاب نه فقط به کار علاقه مندان به دانشنامه نگاری می آید، بلکه برای عموم خوانندگانی که به نحوه پردازش دانشها و اندیشه ها و تاریخ این موضوع توجه دارند می تواند جالب و راهگشا باشد