کتاب مکتب در فرایند تکامل

معرفی مختصر کتاب سال‌های 329-260 هجری که در میان شیعیان با نام دوره‌ی غیبت صغری شناخته می‌شود، بدون تردید، سخت‌ترین و بحرانی‌ترین دوره در تاریخ تشیع امامی بود. بدین‌ترتیب که امام حسن عسکری (ع) در سال 260 هجری درگذشت بدون آن که جانشین ایشان در میان توده‌ی مردم شناخته شده باشد. در نتیجه جامعه‌ی شیعه به خصوص در عراق، ناگهان خود را با اختلافات بزرگی مواجه یافت. این امر به نوبه‌ی خود، موجب درگیری‌های درون‌گروهی، تغییر مذهب بسیاری از پیروان مکتب تشیع امامی و پیدایش فرقه‌های منحرف متعدد در میان شیعیان شد. این وضعیت گروه‌های دیگر مانند معتزله و زیدیه را نیز تشویق کرد که با شدت بیش‌تر به مبانی سنتی عقیده‌ی تشیع حمله کرده و آن را مورد انتقاد قرار دهند. استمرار اختلافات داخلی در میان جامعه‌ی شیعی بر سر برخی مسائل زیربنای عقیدتی (مانند اعتبار یا عدم اعتبار عقل و استدلال برهانی در شریعت، نیز طبیعت مقام امامت و حدود علم و قدرت امام) به بحرانی کردن وضعیت دامن زد. افزون بر این فشارهای سیاسی که اندکی بیش از یک دهه‌ی پیش در روزگار متوکل عباسی به اوج خود رسید، و پس از آن هم تا اواخر دوره‌ی غیبت صغری کم و بیش ادامه داشت بر تشنج موجود می‌افزود. متکلمان شیعه در آن دوره دو وظیفه‌ی دشوار دفاع از مکتب تشیع و عرضه‌ی تحلیل‌ها و تفسیرهای جدید از مبانی بنیاد آن را برعهده داشتند. در این دوره که نزدیک به یک قرن به طول انجامید به تدریج مکتب تشیع (شیعه‌ی دوزاده‌امامی) تکامل یافت. کتاب حاضر تلاشی است در راستای روشن ساختن برخی جنبه‌های این فرآیند تکاملی و نقش متکلمان شیعی دوره‌ی غیبت صغری در تحکیم و تکمیل مبانی اعتقادی شیعه.

بیست و هشت سال پیش امواج ایجاد شده از پیروزی سریع و غیر منتظره انقلاب اسلامی در ایران به سرعت برق از مرزهای ایران گذشت و بر روحیه و بینش جوامع دور و نزدیک اثری شگرف نهاد و در نیروهای مردمی در بخشی بزرگ از جهان که از ستم و فساد و استبداد و پایمال شدن ارزشهای معنوی و مذهبی خود به جان آمده بودند شوری بزرگ آفرید و الهام بخش و راهگشا و پیام آور امید شد.

نیروهای اهریمنی جهانی و منطقه ای که همۀ مصالح خود را ناگهان در خطر دیدند برای خنثی ساختن اثری که آن رویداد نهاده و مهار کردن شور و انرژی عظیمی که آفریده بود به تلاش افتادند. در این راه «ضد حمله» را از دو جبهه آغاز کردند که یکی تخریب انقلاب را از داخل نشانه می گرفت و دیگری بر تخریب چهره بیرونی آن همت گمارده بود. تحدید و توصیف انقلاب اسلامی به انقلاب شیعی و سپس تلاش در زشت جلوه دادن چهره...

چنین زمینه ای بود که خداوند وجود مقدس حضرت ولی عصر (اروحنا فداه) را به جهان و جهانیان و بالاخص جامعه تشیع کرامت فرمود و تكليف مسألۀ امامت که نزد خداوند روشن بود از نظر ظاهری نیز به سیر مقدر و طبیعی خود ادامه داد. حقا که مولودی در اسلام مبارک تر از این مولود یا به جهان ننهاده بود.

بشارت تولد این مولود مبارک را به دلائلی که خداوند بر آن آگاه تر است به شدت از عامه مردم پنهان نگاه داشتند و جز چند تن از خواص حضرت عسکری (ع) و ارحام نزدیک کسی را بر آن آگاه نساختند.

این چنین بود که در هنگام رحلت آن امام همام جز همان افراد زبده و منتخب که محرم این سر الهی بودند کسی از وجود فرزندی برای حضرت عسکری (ع) خبر نداشت. اما بلافاصله پس از رحلت آن امام، خواص اصحاب ایشان به ریاست جناب عثمان بن سعید عمری به جامعه شیعیان اعلام داشتند که امام فرزندی از خود به جای نهاده اند که جانشین ایشان و اکنون متصدی مقام رفیع امامت است. به گفته عثمان بن سعید، دلیل فرق الشيعه: ۱۰۵ / المقالات والفرق : ۱۰۲ / شرح الاخبار ۳۱۲:۳ / ارشاد مفید: ۳۴۵ / اعلام الوری: ۳۸۰ / مناقب ابن شهر آشوب ۴۲۲:۴ و منابع بسیار دیگر نیز ببینید کمال الدین: ۳۸۴ و نظائر آن).

. اینان عبارت بودند از جناب عثمان بن سعید عمری و فرزند او محمد بن عثمان، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری که مسن ترین کس در زمان خود در میان آل ابی طالب بود (مروج الذهب ۶۲:۵) و چند تن دیگر مراجعه کنید به تقريب المعارف ابو الصلاح حلبی: ۱۸۵-۱۸۶. همچنین برای نقش آنان در دوره حیات حضرت عسکری (ع) به غیبت شیخ: ۷۶ نیز ببینید همین مأخذ:

(۲۱۷

كتاب التنبيه ابوسهل نوبختی : ۹۲-۹۳ / تقريب المعارف: ۱۸۵. ابوالصلاح در این جا می گوید که بنابراین، تولد حضرت ولی عصر و نص و وصیت امام قبل به جانشینی ایشان که از نظر ←. . . .

سید حسین مدرسی طباطبایی در قم بعد نیا آمد. پس از تحصیلات جدید به حوزه علمیه پیوست. سطوح عالی فقه و اصول را نزد حضرات آقایان فاضل لنکرانی، حسین نوری، یوسف صانعی و مرحوم سلطانی و متون فلسفی را خدمت آقایان محمدی گیلانی، جوادی آملی، محمد شاه آبادی و مرحوم مرتضی مطهری فرا گرفت خارج فقه و اصول را عند تا در محضر مرحوم آیت الله مرتضی جائری (ده سال) و مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد (یک سال شاگردی کرد. همزمان به تدریس متون فارسی رایج در حوزه نیز می پرداخت که تا سطوح عالی ادامه یافت. از سال ۱۳۵۵ متناوبا و از سال ۱۳۵۸ مستمرا برای ادامه تحصیلات جدید، در انگلستان به سر برد. در سال ۱۳۶۱ دوره دکترای خود را در دانشگاه آکسفورد به پایان برد و تدریس در دانشگاه پرینستون آمریکا را آغاز کرد که از آن زمان تاکنون در همان جا مقیم و عهده دار کرسی Bayard Dodge آن دانشگاه است. او همزمان در دانشکده مطالعات بین المللی دانشگاه کلسیا در شهر نیویورک از سال ۱۳۶۹) و در کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد (از سال ۱۳۶۶) نیز عهده دار کرسی مهدی (کلیا) و گلستانه (آکسفورد) است. جز این، در پانزده سال گذشته هفته ای یک روز نیز به عنوان استاد مدعو به تناوب در دانشکده حقوق دانشگاه پیل یا هاروارد حضور داشته است. در زمینه نگارش از اوان نوجوانی در اواسط دهه چهل به نوشتن مقالات اجتماعی و سپس مذهبی در روزنامه ها و مجلات مذهبی (مانند مجله مکتب اسلام امی پرداخت که سپس با پژوهشهای تاریخی در مجلات ادبی تهران (مانند ماهنامه های وحید و بررسی های تاریخی ادامه داد. در سال های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ شماری کتاب در مورد پیشینه تاریخی شهر قم و استاد تاریخی به چاپ رسانید. در بیست و پنج سال اخیر تحقیقات و نوشته های اسلامی او در دو زمینه حقوق اسلامی و تاریخ تشیع متمرکز بوده که از آن میان، این کتاب ها به فارسی درآمده است.