کتاب اسلام و مبانی حکومت

ایران اسلامی با گذشت بیست سال از دوره حکومت دینی، توانسته است چالشی فکری را به وجود آورد که اندیشمندان آن بتوانند به طرح نظری مبانی حکومت مبتنی بر دینی یا غیر دینی بودن بپردازند و امروز برای هر محقق و پژوهشگری این سؤال مطرح است که آیا حکومت دینی ممکن است یا نه؟

آیا اساساً ادیان الهی در صدد تشکیل حکومت بوده اند یا نه؟

این سؤال تنها در جامعه ایران بعد از انقلاب اسلامی مطرح نیست بلکه جوامع مسلمان از آغاز قرن بیستم با این چالش فکری درگیر بوده اند و از جمله این کشورها جامعه مصر است که از اندیشمندان و متفکران برجسته ای برخوردار است. هدف ما از ترجمه این کتاب الاسلام و الاصول الحكم كه انصافاً دکتر محمد عماره مقدمه جامعی بر آن زده بررسی این چالش فکری دیرینه در دنیای اسلام است. ارزش این تحقیق دکتر محمد عماره از آن جهت در خور اهمیت است که توانسته فضای اجتماعی - سیاسی جامعه مصر را که به حق بی شباهت به جامعه امروز ما نیست و موانعی که بعد از انتشار کتاب "اسلام و مبانی حکومت به وجود آمد را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. مشاهده میکنیم بعد از گذشت هفتاد سال از طرح این قبیل مباحث (۱) امروز جامعه ما دچار این کنش گردیده است، عده ای از صاحب نظران ضرورت حکومت دینی را الزامی میدانند ...

آزادیخواهان "حزب الوفد"، "حزب الاحرار الدستوريين" و... اشاره کردیم. اما ضروری مینماید در این پژوهش به جایگاه انگلستان که در آن روزگار در سایه خطوط و جناح های سیاسی مصر پناه گرفته بود، اشاره شود. پیوندهایی که انگلستان در این جریان فکری شکل داد، شبیه حركت حزب الاحرار الدستوربین بود که با ایجاد اطمینان و بدون واهمه راه اصلاحات حزب الامه (۱) را پیش گرفت یا شبیه پیوندی است که بین لرد كرومر (۲) و امام محمد عبده به وجود آمد. اما حرکت انگلیس در دعوت به سوی آگاهی روشنگری در واقع از نفوذ انقلابیون پرشور و کسانی که به مردم اعتماد میکردند و وزنه جمهوریت بودند، میکاست.

در این تاریخ جریان اصلاح طلب در جایگاهی قرار داشت که نسبت به انگلستان بسیار انصاف به خرج داد در صورتی که دربار و نیروهای دیگر با آنان با کینه توزی و دشمنی برخورد کردند. روش برخورد انگلستان در این قضیه همان روش شناخته شده لرد كرومر بود که در برخورد با شیخ محمد عبده از او جانبداری و بالعکس با خديوى عباس حلمي الثاني" دشمنی می ورزید. ولیکن در جنجال علیه کتاب اسلام و اصول الحكم موضع گیری انگلستان کاملاً عکس موضع گیری های قبلی اش بود، چراکه با واداشتن دوستانش در ضدیت با این کتاب دربار را یاری میکرد و همه مقلدین خود را با شگردی خاص از طرفی مانند طعمه ای زیردندان خود نگاه داشت و از دیگر طرف آنها را به حال خود رها کرد. 

ماهیت قدرت از منظر اسلامی همواره در جامعه مسلمانان خطیرترین مقوله اندیشه سیاسی به شمار می رفته است. لذا در فضای بیداری اسلامی و روند جریان هایی که در جهت احیای اسلام با یکدیگر تلاقی دارند. این کتاب می تواند به طور طبیعی منعکس کننده یکی از مناقشه هایی باشد که مانند. هوایی مه آلود افق دید را پوشانده است کتاب اسلام و اصول الحکم نوشته شیخ علی عبد الرازق یکی از همین کتابهاست که واکنشهای تندی را با خود به همراه داشته است.

در پشت جلد کتاب عبد الرازق این عبارت به چشم می خورد. از احوال روزگار یکی این باشد که پادشاه به زور ملک داری کند تا این که تختش از هر چیزی که پایه های آن را منزلزل میکند و با حرمت آن را می شکند و یا از قدسیت آن می کاهد مصون بماند. بر این اساس امری طبیعی است وقتی که او حکومت خود را در حال نابودی میبیند به هر جنایت وحشیانه ای نسبت به کسانی که از حوزه اقتدارش خارج میشوند اقدام ورزد و باز هم طبیعی است تصور کند هر گونه بحثی ولو علمی قواعد حکومت او را نشانه گرفته است و هر نسیمی را یک طوفان تصور نماید و نیز بعید است پادشاهان خواهان رواج مباحث سیاسی علمی شوند شکی نیست که علم سیاست خطرناک ترین علوم در نظر پادشاهان است چرا که مانع سیطره آنان بر مردم می شود.