کتاب رویارویی فکری ایران با مدرنیت

در آغاز قرن بیست و یکم هیچ چیز مانند شبح مدرنیت برای مردمان جهان اسلام مشکل آفرین نیست. در واقع مدرنیت از قرن نوزدهم تاکنون در دستور کار فرهنگی و اجتماعی - سیاسی روشنفکران جنبش های اجتماعی و کارگزاران حکومتی در جهان اسلام و خاورمیانه جایگاه اصلی را اشغال کرده است. چندان اغراق آمیز نخواهد بود اگر ادعا شود که مسئله مدرنیت پذیرش آن رد آن یا تغییر شکل آن در راستای خط مشی هایی قابل پذیرش تر - در هر دو سطح نظری و عملی در حال حاضر در بسیاری از جامعه های اسلامی مسئله محوری را تشکیل میدهد. انقلاب جهان آشوب مدرنیت غربی تقریباً بر همه بخشهای جهان تأثیر گذاشته است. استعمار بی رحمانه و توسعه طلبی ارضی بهره کشی ،اقتصادی و تهاجم فرهنگی به همراه عرضه داشت ،نظریات هنجارها و نهادهای جدید سازوکارهایی را تشکیل میدهند که غرب مدرن با کمک آنها تاریخ همه جامعه های روی زمین را متحول ساخته است. کشورها به شکل سردرگمی، انکار پیروی شیفتگی رودررویی ،بیزاری یا آمیزه ای از اینها به این تغییر شکل سرنوشتشان واکنش نشان داده اند ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست از آنجا که سرنوشتش در تقریباً ۱۵۰ سال گذشته با سرنوشت مدرنیت غرب برخورد پیدا کرده است 

طالبوف در مسالک المحسنین در مباحثه ای خیالی با یک روحانی سنتی از ناسازگاری بین قانون مثبت و قانون الهی سخن به میان می آورد و هنگامی که آن روحانی می پرسد «مگر احکام شرعی ما حقوق و حدود را مشخص نکرده ؟ طالبوف جواب می دهد که: «چرا» برای هزار سال قبل بسیار خوب و بجا درست کرده، بهترین قوانین تمدن و شرایع ادیان دنیا بوده و هست. ولی به عصر ما که هیچ، نسبت به صد سال قبل ندارد» (طالبوف ۱۳۴۷، ۹۴). سپس به آن روحانی توصیه می کند: «مسائلی که جز حکم قرآن است و آنها را بیش تر در تعداد بشر برای سهولت عصر خود وضع نموده، و از کثرت کار و امتداد هزاران سال و تغییر زمان پیر و علیل و خسته شده، آسوده میگذاریم و احکام جدیده و مقتضیه را به کار کردن و اداریم.» (طالبوف ۱۳۴۷، ۹۵). او از این دیدگاه که بجز یک وجود واجب قدیم و کلام او که قرآن مبین است» تمام عالم حادث و متغیر است به این نتیجه نابجا می رسد که ، هر چند خود قرآن در معرض تغییر نیست آن دسته از احکام آن که به حوزه «عرضی» مربوط است تغییر پذیر است.

طالبوف یکی از نخستین نظریه پردازانی بود که از ناسازگاری بالقوه بین مدرنیت و هویت ملی آگاه شد. او ایرانیان «مفرنگ» را که میمون وار از لباس و زبان فرنگی تقلید میکردند مورد سرزنش قرار می داد طالبوف ۱۲۷۳ ۲۲-۲۳) در بند مشهوری از مسالک المحسنین به ایرانیان تذکر می داد که هویت ایرانی خود را حفظ کنند و فریب زرق و برق غرب را نخورند.

تو را علم آموختم که اداره ملی را آشنا بشوی حب وطن را بفهمی، سلطان وقت را بپرستی عواید خود را محترم بداری و از هیچ ملت جز علم و صنعت و معلومات مفیده چیزی قبول نکنی تقلید ننمایی؛ یعنی در همه جا و همیشه ایرانی باشی و از برکت علم و معاشرت ملل خارجی بفهمی حالی شوی که مشرق زمین غیر از مغرب زمین است؛ در یکی آفتاب طلوع میکند در دیگری غروب مینماید این دلیل ساده کافی است 

انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ در مورد مسئله مدرنیت در خاورمیانه و ایران نقطه عطفی به وجود آورد جامعه ای که تمام ظواهرش به سرعت در حال مدرن شدن بود تقریباً یک شبه به دولتی دین سالار تبدیل شد. غالباً گمان می رود که طغیان ایران علیه مدرنیت پس از ١٣٥٧ نمایانگر واکنش به فرایند مدرن سازی ای است که از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ آغاز شد. بر این اساس میتوان بسیاری از تحلیل ها را در مورد ایران از سال ۱۳۵۷ به بعد گلایه هایی دانست بر ناکامی ایران در همراهی با نیروهای مدرنیت و نهادهای دموکراسی این پژوهش به منظور تحلیل فرآیند دیالکتیکی رویارویی فکری و فرهنگی ایران با مدرنیت گفتمانهای اجتماعی - سیاسی گوناگونی را که از نیمه دوم قرن نوزدهم در آنجا پدیدار شده اند و همبستگی آنها را با گفتمان و شرایط مدرنیت در کانون توجه قرار میدهد. از این رو وظیفه اصلی این پژوهش دوگانه است.