کتاب سبک شناسی معماری ایرانی

هنر و معماری در جهان پهناور اسلام دارای چهار "دبستان" یا شیوه بنیادی است. البته شیوه های فرعی دیگری در برخی کشورهای اسلامی مانند اندونزی نیز قابل بررسی است. این چهار شیوه چنین هستند.

۱ - شیوه مصری : این شیوه از معماری کهن مصر ریشه گرفته است و در کشورهای اسلامی شرق آفریقا، مصر، سودان و کشورهای پیرامونی تا حجاز را در بر می گیرد که در آنجا با شیوه شامی برخورد می کند. -۲- شیوه شامی این شیوه از هنر و معماری بیزانس ریشه گرفته و کشورهای سوریه، فلسطین، لبنان و اردن و بخشی از ترکیه را در بر می گیرد و دارای ویژگی های مشترکی با شیوه مصری است. این شیوه در عربستان با شیوه مصری در هم آمیخته شد و دستاورد آنها ساختمانهایی است که امروزه در مکه و مدینه دیده می شود. شیوه مغربی که شیوه ای بسیار پیشرفته و چشمگیر است و در برگیرنده کشورهای مراکش امروز الجزایر و جنوب اسپانیا می باشد.

واژه " شیوه در ایران برای بسیاری از هنرها مانند خطاطی، شاعری، نگارگری (نقاشی) و فرش بکار رفته و همان است که در هنر غربی به آن استیل" style می گویند. اما در روزگار معاصر، پس از آنکه ملک الشعرای بهار کتاب " سبک شناسی را نوشت واژه "سبک" جای شیوه را گرفت.

مسجد جامع اصفهان گنجینه (موزه) هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این سرزمین است. اثری که نشانه های سیزده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران را در خود گرد آورده است. کاوش ها روشن ساخته اند که این ساختمان بر روی آثار صدر مسجد جامع اصفهان

اسلام و پیش از آن بنیاد نهاده شده است. طرح نخستین مسجد، به گونه بومسلمی (شبستان ستوندار) بوده که در سال ۱۵۶ هجری ساخته شده و کاوش ها موقعیت آنرا روشن ساخته است. محراب و بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچ بری ناب و بی همتا در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است سوی قبله مسجد کهن با سوی قبله کنونی نزدیک به ۲۰ تا ۳۰ درجه اختلاف دارد. در سال ۲۲۶ هجری مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه های آن مسجدی بزرگتر نزدیک به ده جریب ساخته شده که طرح شبستان ستوندار داشته است. با میانسرایی در میان و شبستانهایی پیرامون آن که بخش جنوبی با شش دهانه شمالی با چهار دهانه و شرقی و غربی با دو دهانه ساخته شده بوده است. به گفته تاریخ نویسان مسجد در این زمان بزرگترین حوزه علمی شهر بوده و کتابخانه ای بزرگ داشته که کتاب های علمی زمان در آن گرد آمده بوده و در پای هر ستون شبستان محفل درسی بر پا بوده است. در سده چهارم در روزگار آل بویه قسمتهای جدیدی به ساختمان مسجد افزوده شد. بدین گونه که یک دهانه به شبستان ها با کوچک تر کردن میانسرا افزوده شد. ستونهای نما نیز دارای آجر کاری شد. در سده پنجم و ششم دگرگونی های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به یک چهار ایوانی تبدیل شد. بدین گونه فضای پیوسته و ساده شبستان ها و میانسراها با ایوان ها و دو گنبد از هم گسسته شد. در سالهای ۴۷۳ و ۴۸۱ هجری گنبدهای زیبایی در بخش جنوبی و شمالی مسجد گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک ساخته شد. از این پس چهار ایوانی بودن مسجد یکی از ویژگیهای بنیادی مسجد سازی در ایران شد مراجعه کنید به شیوه رازی