کتاب پرده نشر قطره

گوشه ای از کتاب

هومر دلایلی را که، براساس آن، یونانیان شهر تروآ را محاصره کردند زیر سؤال نمی‌برد. اما وقتی ائوریپید، بعد از گذشت چندین قرن، به جنگ نگاه می‌کند، می‌بینیم چندان علاقه‌ای به هلن نشان نمی‌دهد و در عوض، به عدم تناسب بین ارزش این زن و هزاران جانی که برای او هلاک شده می‌پردازد. در اورست، آپولون را این گونه به سخن وا می‌دارد: «خدایان تنها از آنجایی خواسته‌اند هلن تا این اندازه زیبا شود که یونانیان و اهالی اتروا را به نبرد با هم وادارند و از طریق قتل عامشان کاری کنند تا زمین را از بار میرایان کثیری که آزارش می‌دهند برهانند.» ناگهان، همه چیز روشن می‌شود. مشهورترین جنگ‌ها در پی هیچ آرمانی نبود؛ تنها هدف مورد نظر، قتل عام بود؛ اما اگر چنین است، آیا باز هم می‌شود از تراژیک صحبت کرد؟

از مردم بپرسید دلیل اصلی بروز جنگ جهانی ۱۹۱۴ چیست؟ هیچ‌کس نمی‌تواند جواب بدهد، حتی اگر این کشتار عظیم بنیاد قرنی باشد که به‌تازگی به انتها رسیده و ریشه‌ی اصلی تمامی دردها و رنج‌های آن. کاش می‌شد لااقل به ما می‌گفتند که اروپایی‌ها همدیگر را کشتند تا از حیثیت یکی دفاع کنند!

ائوریپید نمی‌توانست تا آنجا پیش رود که بگوید جنگ تروآ کمیک است. اما یکی از رمان‌ها این کار را کرده است. سرباز شویک در رمان هاشک خود را آن‌قدر به اهداف جنگ احساس غریبگی دارد که حتی با آن مخالفت هم نمی‌کند؛ اصلاً این اهداف را نمی‌شناسد؛ در پی این هم نیست که آن‌ها را بشناسد. جنگ چیز وحشتناکی است، اما شویک آن را جدی نمی‌گیرد. آدم چیزی را که معنایی ندارد جدی نمی‌گیرد.

لحظاتی هست که تاریخ و اهداف بزرگ و قهرمانانش ممکن است به نظرمان سبک و حتی کمیک جلوه کنند، اما دشوار است، غیرانسانی است، فراتر از توان انسان است که مدام به آن به همین دید بنگریم. شاید فراریان از جنگ قادر به چنین کاری باشند. شویک فراری است. نه به معنای حقوقی کلمه (کسی که ارتش را غیرقانونی ترک می‌کند) بلکه به معنای بی‌اعتنایی کاملش به نبرد بزرگ جمعی. از هر زاویه‌ای که نگاه کنیم، سیاسی، قضایی، اخلاقی، آدم فراری شخصیتی منفور، محکوم و در شمار بزدل‌ها و خیانت‌کاران است. اما نگاه رمان‌نویس آن را نوع دیگری می‌بیند فراری شخصی است که نمی‌خواهد برای جنگ‌های معاصرانش معنایی در نظر بگیرد. شخصی است که نمی‌خواهد به این کشتارها بُعدی تراژیک بدهد. شخصی که نمی‌خواهد مثل فردی لوده و مسخره در کمدی تاریخ شرکت کند. دیدگاه او از وقایع عموماً روشن است، خیلی روشن، اما همین دیدگاه کاری می‌کند که در موقعیتی دشوار گرفتار شود: یعنی کاری می‌کند که پیوندش با همراهانش گسسته شود؛ از انسانیت دور شود.

در طول جنگ جهانی ۱۹۱۴، همه چک‌ها خود را به اهدافی که امپراتوری هابسبورگ، با تکیه بر آن، آنان را راهی نبرد کرده بود بیگانگی احساس می‌کردند؛ پس شویک، در جمع فراریان، فراری استثنایی محسوب می‌شد: فراری‌ای که خود را خوش‌وقت احساس می‌کرد. وقتی به یاد شهرت عظیمی می‌افتم که هنوز هم در کشورش دارد، به این می‌اندیشم که این قبیل موقعیت‌های جمعی بزرگ، نادر، کم‌و‌بیش پنهان، که با دیگران به اشتراک گذاشته نمی‌شود، می‌تواند از آن‌چنان قدرتی برخوردار باشد که حتی دلیل وجود ملتی را توجیه کند.