کتاب بازجویی از صدام

(زندانی شدن حسین صدام،2006-1937م،سیاست و حکومت،سالهای پایانی عمر)

 تاریخ ایرانی: «ناگهان در باز شد و من به نفس‌نفس افتادم. او آنجا بود، روی یک صندلی فلزی تاشو نشسته بود و دشداشه سفید و ژاکت بافتنی آبی‌رنگی به تن داشت. سال‌ها ویدئو و عکس‌های او را دیده بودم و پیش خودم گفتم: ای وای این صدام است!» جان نیکسون، تحلیلگر سیا که بعدها مسئول بازجویی از صدام حسین، رئیس‌جمهور سابق عراق شد، در کتابی که با عنوان «بازجویی از صدام؛ تخلیه اطلاعاتی رئیس‌جمهور» در آمریکا منتشر شده بعد از سال‌ها از روند دستگیری و بازجویی‌های صدام گفته است. او در شب 15 دسامبر 2003 مامور ویژه بود تا مردی را که در مزرعه‌ای نزدیک تکریت، زادگاه صدام دستگیر شده بود شناسایی و حرف‌هایش را راستی‌آزمایی کند. او با سال‌ها مطالعه روی شخصیت و زندگی صدام، تنها آمریکایی‌ای بود که می‌توانست پیش از آزمایش دی‌ان‌ای تایید کند که آیا بالاخره هدف شماره یک با ارزش بالا را دستگیر کرده‌اند یا نه؟ بعد از آن نیز به عنوان بازجوی صدام به این نتیجه رسید که هم خودش و هم آمریکا درباره عراق و صدام اشتباه کردند و با نشانی اشتباهی که سیاستمداران کاخ سفید به آن‌ها داده‌اند، وارد جنگی شدند که هزاران عراقی را بدون هیچ گناهی به کام مرگ فرستاد و باعث بی‌ثباتی در این کشور و منطقه خاورمیانه شد. نیکسون در این خاطرات تصویری تقریبا بی‌طرفانه از یکی از مهمترین رهبران خاورمیانه به نمایش می‌گذارد که آغازگر جنگی بزرگ در مرزهای جنوبی ایران بود. صدام حسین بعد از 240 روز در 14 دسامبر 2003 (23 آذر 1382) در مزرعه‌ای در تکریت دستگیر شد. این خبر چند ساعت بعد از پایان عملیات دستگیری او توسط آمریکایی‌ها و از سوی جلال طالبانی، رئیس دوره‌ای شورای حکومت انتقالی عراق، برای اولین بار توسط خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) اعلام شد. او تقریبا تنها و با 750 هزار دلار پول و دو اسلحه کمری دستگیر شد. بر اساس گزارش‌هایی که بعدها منتشر شد،‌ مخفیگاهی که صدام در آن پنهان شده بود، در زیر یک باغچه کاذب قرار داشت که با جابه‌جا کردن آن، یک صفحه بزرگ فلزی نمودار می‌شد. پس از برداشتن این باغچه، گودال لوله‌ای با ارتفاع 7 متر بلندی که تا سطح زمین تعبیه شده بود و امکان تنفس صدام را ممکن می‌ساخت، نمایان می‌شد. نخستین کلمات صدام پس از دستگیری خطاب به نیروهای آمریکایی این بود: «من صدام، رئیس‌جمهور عراق و خواهان گفت‌وگو با شما هستم.» برایان رید، فرمانده‌ نیروهای آمریکایی در عملیات دستگیری صدام هم به او پاسخ داد: «جورج بوش رئیس‌جمهور آمریکا سلام و خوش‌آمدگویی خود را به تو ارسال کرده است.» روز بعد، ایندیپندنت در گزارشی نوشت: «اگرچه صدام بدون جنگ و بدون مقاومت دستگیر شد، اما گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که وی از زمان دستگیری و در بازجویی‌ها همکاری زیادی نشان نمی‌دهد.» نشریه تایمز نیز به نقل از یک مقام اطلاعاتی نا‌شناس نوشت: «صدام به سلولی در فرودگاه بغداد منتقل شده و مورد بازجویی قرار گرفته است. بر اساس نوار بازجویی، از وی پرسیده شده چه طور هستی؟ و او پاسخ داده: غمگینم چون مردم من در اسارت و بندگی هستند.» اما گزارش جان نیکسون که مسئولیت شناسایی و بازجویی اولیه صدام را بر عهده داشت کمی با گزارش‌های مطبوعاتی منتشرشده در آن روزها متفاوت است. او در خاطراتش نوشته است: «صدام با آنکه سرسختی از خود نشان می‌داد اما در کمال صداقت پاسخ داد و بخشی که خود مایل بود را بی‌پاسخ نگذاشت.»  فارغ‌التحصیل تاریخ؛ بازجوی اصلی صدام جان نیکسون تحلیلگر ارشد سیا بود که سال‌های زیادی از زندگی خود را صرف مطالعه زندگی صدام کرده بود. او که تحصیلات خود را در زمینه تاریخ در دانشگاه جورج واشنگتن به پایان رسانده بود در دهه 1990 به استخدام آژانس اطلاعاتی آمریکا درآمد و علاقه‌اش به خاورمیانه باعث شد تا مسئول تحلیل اطلاعات مربوط به ایران و عراق شود. البته او در این کتاب تنها چند گریز کوتاه درباره ایران می‌زند و به جزئیات نمی‌پردازد. او نخستین کسی بود که در جلسات متعدد بازجویی از صدام شرکت و با او درباره اقداماتش در عراق و جامعه جهانی صحبت کرد. با اینکه این کتاب درباره بازجویی از صدام است اما شاید از آنجایی که نیکسون زمانی آن را به رشته تحریر درآورده که دیگر در سیا کار نمی‌کرد، شرحی بسیار کلی از جلسات بازجویی ارائه می‌دهد و بیشتر خاطراتش را در این رابطه بازگو می‌کند. نیکسون با شرح این نکته که همه کارکنان سیا موظف‌اند برای انتشار خاطرات و مطالبشان آن را به بخش مرور انتشارات بدهند، در مورد این کتاب پس از دو بار بازبینی می‌نویسد: «متاسفانه انتشار دست‌نویس با تاخیری بسیار روبه‌رو شد و از سوی دیگر در کل کتاب شاهد خطوط سیاهی هستید که ویرایش‌های اعمال‌شده از طرف سیا را نشان می‌دهد.» نیکسون در توضیح این ممیزی با عذرخواهی از مخاطبان به این نکته اشاره می‌کند که آنچه سانسور شده به هیچ وجه اسرار حکومتی را زیر سؤال‌ نمی‌برد.  دیکتاتوری کاتالیزور نیکسون بعد از بازجویی‌های مفصلی که از رهبر عراق داشت به این نتیجه رسید که آمریکایی‌ها درباره او دچار یک بدفهمی یا اشتباه شده‌اند. او البته در جای‌جای این کتاب از تصمیم‌های مخرب و ویرانگر صدام انتقاد می‌کند اما معتقد است: «ظهور افراطی‌گری اسلامی در عراق اغلب ذیل عنوان داعش فاجعه‌ای است که لزومی نداشت ایالات متحده با آن رو‌به‌رو شود، اگر با صدام حسینی پا به سن گذاشته و بدون قیدوبند کنار می‌آمد. نمی‌خواهم بگویم صدام مبرا از اتهام‌هایی بود که طی سال‌ها علیه او مطرح شده بود. او دیکتاتوری بی‌رحم بود، بارها با تصمیم‌هایش منطقه را به آشوب و خونریزی کشاند. با وجود این با نگاهی به گذشته، به نظر می‌رسد که تصور ماندن صدام در قدرت در مقایسه با وقایع تلخ و تلاش بی‌نتیجه زنان و مردان جوان نظامی و شجاع آمریکایی، تقریبا آسایش بیشتری به همراه داشت؛ حتی اگر نخواهیم به سه تریلیون دلار هزینه این جنگ اشاره کنیم و اینکه همچنان باید برای عراقی جدید هزینه ایجاد می‌کردیم.» او چند ماه بعد از سقوط بغداد و فرار صدام به عنوان تحلیلگر سیا به عراق اعزام می‌شود و در زمان دستگیری صدام، چند ماهی از استقرار او در این کشور می‌گذشت: «در دسامبر 2003 و ژانویه 2004 من نخستین آمریکایی بودم که پس از دستگیری صدام حسین از سوی نیروهای ایالات متحده، برای مدتی طولانی از او بازجویی کردم. تحلیلگر ارشد گروه سیا بودم که پنج سال پیش از آن در حوزه‌های عراق و ایران کار کرده بودم. در آغاز روند بازجویی، حس می‌کردم که صدام را می‌شناسم؛ ولی در هفته‌های بعد متوجه شدم که ایالات متحده در سطحی وسیع، هم درباره شخص او هم پیرامون نقشی که به عنوان دشمن قاطع جریان‌های رادیکال در دنیای اسلام داشت، از جمله افراطی‌گری سنی دچار بدفهمی بوده است.» به اعتقاد نیکسون هنگامی که نئوکان‌های آمریکایی سعی داشتند تا صدام را به ماجرای یازده سپتامبر و القاعده ربط دهند، در حالی که صدام فکر می‌کرد به خاطر نگاه سکولارش و اینکه همیشه در جبهه جنگ با افراطی‌گری دینی قرار داشت می‌تواند به آمریکا نزدیکتر شود: «او بارها در جریان بازجویی‌اش عنوان کرد،‌ نمی‌توانست درک کند که چرا ایالات متحده چشم در چشم او نینداخته است. خود صدام سنی‌ مذهب بود، حزب بعث او مبلغ ناسیونالیسم عربی و سوسیالیسم بود و او افراطی‌گری اسلامی را تهدیدی علیه بنیان قدرت خود می‌دید. صدام تصویر رهبری کاملا نترس را از خود به نمایش گذاشته بود، ولی در عین غافلگیری‌ام به من گفت که نگران ظهور افراطی‌گری در کشورش بوده است. او می‌دانست چقدر مشکل خواهد بود که دستگاه عمدتا سنی، سرکوب خود را برای مبارزه با دشمنی به کار بگیرد که اصل انگیزشی آن بنیادگرایی سنی بود.» او با نقل‌قولی از آماتزیا بارام، پژوهشگر یهودی، به این نتیجه می‌رسد که صدام همیشه از خطر یک الیت در حال رقابت، فارغ از همدلی مذهبی یا سکولار آن‌ها آگاه و معتقد بود که تنها یک رهبر می‌تواند وجود داشته باشد. نیکسون معتقد بود که ساقط کردن صدام خلأ قدرتی را به وجود آورد که در نتیجه آن اختلاف فرقه‌ای به حمام خون فرقه‌ای تبدیل شد: «برای مدتی، شیعیان در برابر قساوت سنی‌ها به رهبری ابومصعب الزرقاوی، به جانب دیگر چرخیدند به امید اینکه قدرت را از طریق صندوق‌های رای به دست گیرند.» او با اشاره به بهار عربی تا به قدرت رسیدن گروه داعش، معتقد است صدام توانسته بود در منطقه تعادل به وجود بیاورد و اقدام دولت آمریکا برای حمله به عراق و سقوط صدام را اقدامی اشتباه می‌داند.  او صدام است روز 13 دسامبر 2003، هشت هفته از شایعه‌ای که در منطقه سبز بغداد یا بخش حفاظت‌شده بین‌المللی این شهر می‌پیچید، می‌گذشت. نیکسون به عنوان تحلیلگر سیا به بغداد اعزام شده بود و با توجه به مطالعات و شناختی که داشت به افسران سیا و واحدهای ویژه ارتش کمک می‌کرد تا افراد را برای دستگیری شناسایی کنند و با تخلیه اطلاعاتی آن‌ها به هدف «شماره یک با ارزش بسیار بالا» یعنی صدام برسند. در حقیقت مهمترین ماموریت او کمک به یافتن و شناسایی صدام حسین بود که بعد از شکست و سقوط کامل بغداد متواری شد: «ایالات متحده از زمان جنگ اول خلیج (فارس) در سال 1991 از دسترسی به عراق محروم بود. در سال 2003 اعتقاد داشتم که آمریکا به دلایلی محکمه‌پسند به عراق حمله کرده است: برای یافتن و نابودی سلاح‌های کشتارجمعی و آزادسازی این کشور از دست دیکتاتوری سفاک. به تهدیدهای سلاح‌های جمعی واقف بودم. کارشناسان دولتی و محافل دانشگاهی که تجربیات بسیار بیشتری نسبت به من داشتند، متقاعد شده بودند که صدام یا سلاح‌های کشتارجمعی دارد یا اینکه در تلاش برای به دست آوردن آن‌هاست، باوری که در هر گزارش ریز و درشت اطلاعاتی که من دیدم بر آن تاکید شده بود.» توضیحاتی که او درباره این باور داده البته از سوی کارشناسان سیا غیرقابل انتشار تشخیص داده شده است. نیکسون 13 دسامبر را با جلسه سلول همجوشی آغاز کرد که گروهی متشکل از تحلیلگران سیا و دستگاه‌های نظامی بود و در آن اطلاعات را با هم ردوبدل و اخبار طول شب را بررسی می‌کردند: «ده تا پانزده تحلیلگر به طور خاص روی گزارش‌هایی تمرکز می‌کردند که درباره ردیابی احتمالی صدام بود، اسم آن را چشم‌انداز لوئیس گذاشته بودیم و بحث می‌کردیم که کجاها ممکن است بتوان سرنخ‌های جدیدی پیدا کرد. ما همچنین پیشنهاد کرده بودیم که در عملیات بعدی چه کسانی دستگیر شوند تا بتوان رد صدام را گرفت.» این کارشناسان روزهای زیادی همدیگر را در ساختمانی که هویت آن پنهان شده است، ملاقات کردند و با تحلیلگرانی از سنت‌کام (ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا) یک مرکز فرماندهی برای هدایت عملیات نظامی از جمله در خاورمیانه مستقر شده بود. اما آن روز تفاوت مهمی با روزهای دیگر داشت؛ چراکه به آن‌ها گفته شده بود خبرهایی در راه است و سرنخ‌هایی را به دست آوردند که نشان می‌دهد به زودی صدام را پیدا می‌کنند. این سرنخ، دستگیری محمدابراهیم عمر الموصلی؛ سرتیم محافظان صدام هنگام فرار او بود. محمدابراهیم با آنکه در ابتدا منکر دانستن محل اختفای صدام شده بود اما خیلی زود به خاطر جایزه 25 میلیون دلاری که برای پیدا کردن صدام تعیین شده بود، اعتراف کرد. او ماموران واحدهای ویژه‌ را به مزرعه‌ای برد که صدام در سال 1959 بعد از تلاش برای ترور عبدالکریم قاسم، نخست‌وزیر، در آن مخفی شده بود؛ جایی که آخرین بار سرتیم محافظانش او را دیده بود و این نشان می‌داد که به صدام خیلی نزدیک شده بودند. نیکسون در بخشی از خاطرات خود بر این نکته تاکید می‌کند که رسیدن به این نقطه آغاز رقابتی میان ارتش و آژانس اطلاعاتی آمریکا بود که کدام یک زودتر به هدف شماره یک برسند. از ابتدای جست‌وجو تحلیلگران سیا تاکید داشتند که باید محافظان صدام را پیدا کنند و افسران حفاظت اطلاعات ارتش همه تمرکزشان را بر دستگیری چهره‌های شناخته‌ شده نزدیک به صدام گذاشته بودند: «اما پس از آنکه معلوم شد هیچ یک از مقام‌های ارشد صدام از محل اختفای او خبر ندارند، ارتش به سراغ محافظانش رفت. افسران عملیات ویژه افراد خیلی زبده‌ای بودند و صدام احتمالا بدون عملیات قهرمانانه آن‌ها دستگیر نمی‌شد. آن‌ها هر صبح در جلسه سلول همجوشی شرکت می‌کردند، مشتاق شنیدن نقطه نظرات ما بودند و اغلب ما را در جریان یورشی می‌گذاشتند که شب پیش انجام داده بودند؛ اما حالا حاضر نبودند درباره یورش‌های پیش رو و اینکه چه کسانی در فهرست تعقیب هستند حرف بزنند.» هفت ساعت بعد از اعترافات محافظ صدام، خبر به جایی که تحلیلگران سیا قرار داشتند رسید. این خبر حاکی از آن بود که نیروهای ویژه، عازم ماموریتی شده‌اند که احتمالا هدفش دستگیری هدف شماره یک بسیار باارزش است. نیکسون می‌گوید که فکر نمی‌کرد تا روز شکرگزاری، صدام را دستگیر کنند؛ اما آن شب وقتی پشت کامپیوترش نشسته بود، رئیس کارکنان تحلیلگر سیا به او خبر داد که دفتر ریاست پایگاه، او را احضار کرده است. او در جلسه‌ای با حضور بازی کرونگارد، مدیر اجرایی سیا، شرکت کرد. در این جلسه از او پرسیده شد که اگر قرار باشد صدام را قبل از هر آزمایشی شناسایی کنند، چطور می‌توانند این کار را انجام دهند: «من گفتم که دنبال یک تتوی قبیله‌ای می‌گردم که نشان وابستگی‌اش به قبیله ابونصیر است. یکی از آن‌ها پشت دست راستش بین انگشت‌های میانی و سبابه بود؛ دیگری روی مچ دست راستش است. این نشانه‌ها تنها یکسری نقاط خال‌مانند بودند، برخی از آن‌ها در یک خط مستقیم و برخی از آن‌ها هم به شکل مثلث بودند، چیزی شبیه هلال ماه.» این تتوها برای شناسایی صدام نکته مهمی به شمار می‌رفت؛ اما او علامت مشخصه دیگری هم داشت: «اشاره کردم که صدام زخمی روی ران چپش دارد که ناشی از جراحتی است که در زمان تلاش برای ترور رئیس‌جمهور قاسم در سال 1959 برداشته است و اینکه لب پایینی‌اش به یک طرف کشیده می‌شود، شاید به خاطر عمری سیگار کشیدن باشد.» جان نیکسون یکی از معدود تحلیلگران سیا بود که به خاطر سال‌ها تحلیل و بررسی فیلم‌هایی که از صدام به جای مانده به اطلاعات ارزشمندی دست یافته بود. به نوشته او عدم ارتباط عراق با خارج از خود، بعد از سال 1991 و جنگ کویت، موجب شده بود که آن‌ها اطلاعات کمی از داخل کشور و شخص صدام حسین داشته باشند: «ما همیشه به دنبال فیلم‌های جدید از او و پیدا کردن نشانه‌هایی بودیم که بیانگر بیماری احتمالی‌اش باشد. در سال 1999، ویدئویی از او دیدم که به وضوح نشان می‌داد خوب وزن کم کرده است. این مربوط به زمانی بود که هوگو چاوز، رئیس‌جمهوری ونزوئلا، از بغداد دیدار می‌کرد. همراه با پزشکان سیا به دقت ویدئوها و عکس‌های تازه او را بررسی کردم و به این نتیجه رسیدیم که صدام مشخصا روی خط سلامتی است. برداشت ما درست بود ولی بحث ترک سیگار از سوی او درست نبود.»