کتاب سه یار دبستانی

گوشه ای از کتاب

این کتاب از داستان‌نامه‌های تاریخ‌نویسان به اضافۀ افسانه‌های متناسب دیگری است که نویسندۀ آن «هالدین ماگفال»[1] انگلیسی بنا بر اقتضای روش داستان‌نویسی به رشتۀ تحریر کشیده است و از خلال مطالب و لابه‌لای عبارات آن می‌توان به آداب و رسوم دورۀ سلجوقیان پی برد و بر اوضاع و احوال کشور پهناور آن روز ایران بزرگ آگاهی یافت.

عبارات روان و مطالب شیوای کتاب می‌رساند که این کتاب در خامۀ توانای نویسندۀ آموخته یا داستان‌نویسی زبردست پرورش یافته و به قدری خواننده را شیفتۀ خود می‌کند که تا مطالعۀ آن را به پایان نرساند، از بررسی کتاب دست برنمی‌دارد.

اهمیت برجستۀ دیگر این کتاب در وجود شخصیت‌های ممتاز و بسیار مشهور آن زمان یعنی حکیم عمر خیام، خواجه نظام‌الملک، حسن صباح و همچنین موقعیت ایران و روزگار جهانداری شاهنشاهان سلجوقی است که از مهم‌ترین و درخشنده‌ترین ادوار تاریخی ایران به شمار می‌رود.

در همین عصر اقتدار و پرشکوه سلجوقیان است که باز وسعت امپراتوری عظیم ایران و دامنۀ ترقیات درخشان علمی و ادبی آن به منتهای عظمت و قدرت خود رسید، طوری که خواجه نظام‌الملک صدراعظم مدبر و دانشمند ایران حقوق ملوانان سیحون را به انطاکیه حواله می‌کرد یا تأسیس دانشگاه‌ها و آثار علمی و ادبی و هنری که از آن زمان بر جای مانده، خود بهترین شاهد این مدعاست.

هالدین ماگفال اوضاع آن دوره و سرگذشت زندگانی این سه مرد بزرگ تاریخ را با نام سه یار دبستانی[2] چنان با روش افسانه‌گویی زیبا و دلپسندی شرح داده است که می‌توان آن را تاریخ یا یک سرگذشت تاریخی برشمرد.

این کتاب دو بار در اسکاتلند، یک بار در انگلستان و بار دیگر در آمریکا ‌__ پیش از ترجمه و طبع به زبان فارسی __ چاپ شده و آقایان اسدالله طاهری و عبدالله وزیری زحمت ترجمۀ آن را از انگلیسی به فارسی متحمل شدند.

گرچه با مراجعه به دائرة‌المعارف، هویت هالدین ماگفال به‌درستی روشن و آشکار نشده است، ولی معلوم می‌شود که مشارالیه در شمار نویسندگان انگلیسی شناخته‌شده است و غیر از سه یار دبستانی، بیست اثر دیگر نیز در فن نقاشی دارد.

ماگفال بعضی رباعیات خیام را برای آوردن شاهد به نثر انگلیسی ترجمه کرد، ولی در ترجمۀ فارسی کتاب نه‌تنها به ترجمۀ متون انگلیسی او نیاز نبود، بلکه عین آنها در جاهای مناسب خود گذاشته شده است.

همچنین عین چکامۀ معروف امیر معزی در مرگ نظام‌الملک از روی نسخۀ فارسی دیوان در اینجا آورده شده است و برخی از جمله‌ها که با حقایق تاریخی و روح ملیت ایرانی سازگار نبوده، حذف شده و این کار به شکلی انجام گرفته که موجب پراکندگی یا گسیخته شدن آن قسمت از مطالب نشده و ارتباط آنها به‌خوبی بر جای مانده است.

امتیاز طبع و نشر این کتاب را دو دوست گرامی آقایان طاهری و وزیری به اینجانب واگذار کردند و بندۀ خدمتگزار قدیمی فرهنگ و مطبوعات هم برای نخستین بار آن را در تهران به سال ۱۳۱۰ خورشیدی با سرمایۀ شخصی چاپ و پخش کردم.

عبارت زیر نمونۀ چند سطری از نوشتۀ ایشان است که بنده را مرهون لطف و محبت خویش فرموده‌اند:

از دوست محترم آقای سلیمی که زحمت طبع و نشر این کتاب را بر عهده گرفته‌اند، تشکر می‌کنیم و جا دارد که همۀ ایرانیان از ایشان تشکر کنند، زیرا با طبع کتب عام‌المنفعه خدمتی بزرگ به وطن عزیز خود کرده‌اند.

در این موقع که به همت انجمن آثار ملی، ساختمان آرامگاه حکیم عمر خیام و آرامگاه فریدالدین عطار عارف شهیر در نیشابور و همچنین آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد پایان یافته و مقرر است که سال آینده با تشریفات خاصی گشایش یابند، بسیار بجا و مناسب بود که این کتاب نیز پس از ۲۸ سال و کمیاب شدن چاپ اول آن تجدید چاپ شود و از حسن اتفاق، آقایان علی پناه و دانش اشراقی، دو شریک باذوق و ادب‌دوست، یعنی مدیران زحمتکش کتابفروشی فروغی در تهران، خیابان فردوسی به اینجانب مراجعه کردند و پیشنهاد دادند که آن را تجدید طبع کنند.

به همین مناسبت همۀ رباعیات خیام در پایان کتاب ضمیمه شد تا خوانندگان را بیشتر استفاده رساند و هم رعایت اقتضای زمان از نظر گشایش آرامگاه جدید آن حکیم عالی‌قدر شده باشد. ولی ناگفته نباید گذاشت که مزایای چاپ دوم منحصر به همین مقدار نبوده است، بلکه نفاست چاپ، مرغوبیت کاغذ، حروف درشت و نو، تصاویر رنگی خیام و نظام‌الملک و حسن صباح با هم در پشت جلد و یا به‌تنهایی در خود کتاب و همچنین مناظری سیاه‌قلم از حوادث آن زمان در لابه‌لای کتاب و به عبارت آخر، ارزانی قیمت کتاب از جمله مزایای عمدۀ چاپ دوم آن است.

تا که قبول افتد و در نظر آید.

علی‌اکبر مشیر سلیمی