کتاب آب و رویاها

گاستون باشلار (۱۸۸۴-۱۹۶۲) فیلسوف معرفت شناس فرانسوی و معمار نظریه ی تخیل عنصری است. نظریه ی وی بر مبنای قانون چهار عنصر است که انواع مختلف صور خیال و تخیل ماده را بر مبنای پیوند آنها با چهار عنصر آب آتش هوا و خاک دسته بندی میکند. این پیوند بدان معناست که باید در کنش تخیل به دنبال سائقهای مادی بود و از این رو باشلار مینویسد: نظریه ی فلسفی درباب تخیل بیش از هر چیز باید به بررسی ارتباط میان علیت مادی و صوری بپردازد. صور خیال نیز ماده ی خود را دارند. بدین لحاظ ایده ی زیباشناختی این نظریه از صورت به سمت ماده متوجه میگردد. در حقیقت ماده ی شکل گرفته و صورت یافته مورد نظر این ایده نیست؛ بلکه توانشهای بالقوه ی ماده ی هر اثر هنری تحلیل و بررسی می شود. زیبایی در جوهر ماده است و نه در تزیینات صورت یافته ی یک اثر. بدین ترتیب، آنچه مورد پرسش تخیل ماده است عبارت است از جوهریت مادی؛ یعنی آب بودگی آب این آب بودگی یک ماده میتواند ظرفیتهای تخیلی بالقوه ای را در اختیار قوه ی تخیل بگذارد که همین ظرفیتهای بالقوه ایده ی اصلی آثار باشلار در حوزه ی تخیل ماده هستند: اینکه آب ساکن مایه ی تأثر حسی اندوه و مرگ است و آب جوشان که...

«عقده» (complex) یکی از مفاهیم بنیادین با شلار در بنیان گذاری تخیل ماده است. این مفهوم در اصطلاح شناسی باشلار مفهومی چندلایه پیچیده و گاه گنگ دارد، به ویژه که ریتوریک فلسفه ی فرانسوی غالباً چند پهلوست؛ فیلسوفان فرانسوی با ادغام واژه ها از آنها مفاهیمی پیچیده می سازند که اصولاً درک مقصود آنها را دشوار می کند. از دید روان شناسی فروید عقده ها ناشی از سرکوب غرایز هستند. فروید به دو غریزه سائق (رانه) مهم در روانهای بشری توجه میکند غریزه یا رانه ی «اروس»، به معنای عشق حیات، که بر اصل لذت استوار است و مایه ی حفظ و تداوم هستی است و تمامی اعمال یا به بیولوژیک مانند خوردن و حفظ سلامتی و ازدواج و فرزندآوری از این سائق مایه می گیرند. دومین را نه یا سائق، مرگ و تخریب (تناتوس (Thanatos) است که هدف آن ویرانی ارگانیسم هاست. این دو رانه مجموع غرایز ما را شکل میدهند. آنگاه که غرایز بشری ارضا نشوند و سرکوب شوند، موجب ایجاد عقده میگردند؛ عقده هنگامی به وجود می آید که تمایلات روانی ارضا نشده و سرکوب گشته و در قسمت ناخودآگاه ذهن، میان ناخود آگاهی و خودآگاهی انباشت گردند. بنابراین عقده مجموعه ای از تمایلات واپس زده است. عقده ها در روان کاوی فروید اموری بیولوژیک هستند که بر روان تأثیر نهاده و منجر به نشانه های عاطفی و روانی و رفتاری میگردند. چنان که وی مینویسد «باید اصطلاح عقده را بر گروهی از تصورات که وابسته ی یکدیگرند و جنبه ی عاطفی دارند اطلاق کنیم.» آریان پور، فرویدیسم امیرکبیر ۱۳۵۷، ص (۱۳۵ فروید عقیده دارد که انسان در مواجهه با دیگران و به واسطه ی تمدن مجبور به سرکوب غرایز خویش است یا آنکه به والایش (sublimation) آنها میپردازد از دیدگاه فروید سه عقده ی بسیار مهم و بنیادین در انسان وجود دارد عقده ی اودیپ کشتن پدر و تصاحب مادر عقده ی الکترا از میان بردن مادر و به تصاحب پدر و عقده ی اختگی بدین لحاظ «غریزه» اساسی ترین مفهوم روان شناسی فروید است. وی از دیدگاه بیولوژیک، غریزه را مفهوم و مرزی حد فاصل میان تن و روان تلقی می کند. غرایز نماینده ی روانی انگیزه هایی هستند که از درون ارگانیسم بر می خیزند. هر غریزه با توجه به اندامی که خاستگاه آن است جسمانی و در عین حال با توجه به کیفیت «احساس» معینی که بر می انگیزد، «روانی» است. فروید تا آنجا پیش میرود که می گوید «نظریه ی غرایز در حکم میتولوژی ماست.» هاری کی ولز ،نقدی بر فرویدیسم...

منابع بوطیقای آب نادرتر و زوال یافته تر از منابع دیگر عناصر است. شاعران و رو با پرداران بیشتر به توصیف جلوه های آب پرداخته اند تا اینکه مسحور بازی سطح و رویه ی آب شوند. از این رو آب در منظره هایی که آنان به تصویر می کشند. همچون عنصری تزیینی است؛ در واقع آب جوهر» رویا پردازی آنان نیست. به بیان دقیق فلسفی شاعران آب در قیاس با شاعران خاک یا آتش کمتر در واقعیت آب گون طبیعت مشارکت جسته اند. آنان همیشه آب را در فاصله در صدای آب یا در انعکاس مادی آن دیده اند.

برای نمایش این مشارکت که در واقع جوهر اندیشه های مرتبط با آب و جوهر این نگرش آبزی است باید بر نمونه هایی نادر از آثار ادبی تمرکز کنیم. اما اگر خواننده متقاعد شود که در زیر تخیل ظاهری آب زنجیره ای از صور خیال بسیار عمیق تر و محکم تری وجود دارد. بلادرنگ برای رخنه در نظاره های خویش آمادگی حسی پیدا خواهد کرد. او بی درنگ با گشایش دریچه ای به سوی تخیل جوهر را در زیر تخیل صورت ها حس خواهد کرد.
وی در آب در ذات و جوهر آب گونه ای آشنایی و نزدیکی می یابد که بسیار متفاوت با چیزی است که تخیل در عمق آتش با سنگ در اختیار او می نهد. وی می باید دریابد که تخیل ماده ی آب گونه ای خاص از تخیل است و سرانجام اینکه خواننده به واسطه ی این دانش تعمیق یافته از عمق یک عنصر مادی خواهد فهمید که آب نیز دارای گونه ای تقدیر است که دیگر تقدیر بیهودهی صور خیال گذرا و رویایی به پایان نیست بلکه برعکس تقدیری بنیادین است که به شکلی پایان ناپذیر، جوهر هستی را تغییر می دهد.