کتاب درآمدی به اقتصاد شهری

با نگاهی به آمارهای جمعیت شهرنشین جهان متوجه خواهیم شد که جمعیت شهرنشین دنیا در سال ۲۰۱۴ در حدود ۳۸۸۰ میلیون نفر بوده که در مقایسه با جمعیت شهرنشین سال ۱۹۶۰ حدود ۳٫۸۱ برابر شده است. پیش بینی های سازمان ملل مؤید آن است که جمعیت شهرنشین جهان در سال ۲۰۵۰ به حدود ۶۳۳۹ میلیون نفر میرسد به عبارتی دیگر در مدت ۳۶ سال حدود ۲۴۵۹ میلیون نفر به جمعیت شهرنشین جهان اضافه میشود. همچنین جمعیت شهرنشین در شهرهایی که جمعیت آنها بیشتر از ده میلیون نفر است از ده شهر در سال ۱۹۹۰ به ۲۱ شهر در سال ۲۰۳۰ خواهد رسید سازمان ملل (۲۰۱۴) آمارهای ذکر شده نمایشگر این واقعیت است. که امروزه شهرنشینی مسئله مهم و پیچیده جوامع مختلف است و افزایش سریع آن در دهه های اخیر، موجب بروز مسائل اقتصادی اجتماعی و فرهنگی متعددی در شهرها شده است.

گسترش سریع شهرها باعث پیدایش مسائلی از قبیل تعیین محل استقرار واحدهای تولیدی و خانوارها، مهاجرت و حاشیه نشینی ترافیک مسکن اندازه مطلوب شهرها، نظام توزیع شهرها آلودگی محیط شهری و مالیه شهری میشود که باید به دقت بررسی شوند. ولی پیش از بررسی پرسش هایی از این قبیل مطرح میشود آیا تمرکز در شهرها برای پیشرفت کل جامعه از نظر فرهنگی اجتماعی و اقتصادی لازم است؟ آیا این جمله لوفور که میگوید: «سرنوشت بشر نه در میان نرخ رشد سالیانه جمعیت جهان بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۵۰ برابر ۸ درصد است. در حالی که نرخ رشد شهر نشینی در همین دوره زمانی ۲۱ را درصد است

قاجار به عنوان پایتخت انتخاب شد جمعیتی حدود ۱۵۰۰۰ نفر داشته است. البته در دوران گذشته نیز، تهران به دلیل موقعیت آب و هوا مورد توجه چندین پادشاه، مانند شاه طهماسب صفوی شاه عباس و کریم خان زند قرار گرفته بود ولی از زمان آغا محمدخان قاجار رشد و توسعه تهران آغاز شد. به ویژه در ۴۵ سال اخیر رشد بسیار سریعی داشته است. این گسترش شهر همانند دیگر شهرهای ایران بدون داشتن هدف و برنامه معینی صورت گرفته است. ولی در هر صورت شهر به صورت مکان های متحدالمرکز، به دور هسته اصلی شهر یعنی ،بازار، گسترش یافته است. در شکل ۱۵.۲ که نحوه گسترش شهر را از تاریخ ۱۲۷۰ تا امروز نشان میدهد، به وضوح می توان شکل توسعه هسته ای یا متحدالمرکزی را مشاهده کرد. شکل کلی ساختار امروز تهران به صورت قطاعی است که دارای یک مرکز تجاری اصلی در ناحية مركزی شهر و شمال بازار و دو مرکز فرعی مهم شمیرانات) و (ری) و چندین مرکز خرده فروشی میدان امام حسین میدان قزوین جوادیه و میدان هفت تیر است. در شکل ۱۵.۲ و ۱۶.۲ مشاهده می شود که همراه با گسترش شهر فعالیتهای تجاری از طریق دو خیابان اصلی شریعتی و ولیعصر) در جهت شمال و خیابانهای به طرف غرب تا میدان آزادی و شرق تا میدان امام حسین و جنوب تا میدان شوش امتداد یافته است. واحدهای صنعتی تهران که در حدود ۱۹ درصد کل نیروی کار صنعتی ایران را در خود جای داده در مناطق جنوبی و غرب تهران مستقر است به طوری که کارگاههای صنعتی کوچک در مناطق جنوبی و کارخانجات صنعتی در مناطق غربی و جنوب غربی واقع شده است خانوارهای با درآمد بالا در مناطق شمالی و شمال غربی سکونت دارند، در حالی که افراد کم درآمد نواحی دیگر تهران را اشغال کرده اند.

مشهد. با ادغام سناباد روستایی در ولایت طوس در ناحیه شمالی خراسان و دهکده نوغان هسته اولية شهر مشهد بنیان نهاده شد. نام مشهد نخستین بار در اواخر قرن چهارم هجری با کشیدن حصار اطراف شهر به فرمان سلطان محمود غزنوی به این شهر داده شد. با احداث این حصار بر وسعت شهر افزوده شد و شهر مشهد در این هنگام به جانب غرب هسته مرکزی، یعنی مرقد حضرت امام رضا (ع) توسعه یافت. کمتر از یک قرن بعد دومین حصار اطراف شهر در سال ۵۱۵ ه ق در زمان امیر علاء الدین غزنوی ساخته شد در این مرحله نیز روند گسترش شهر در جهت غرب ادامه یافت در تاریخ ۸۱۸ هـ ق شاهرخ میرزا تیموری برای گسترش شهر به امیر سید خواجه ۱. این نکته را باید در نظر داشت که نظریه های گوناگون ساختار شهر نظیر نظریه قطاعی یا مکان های متحدالمرکز یا شهر چند مرکزی مستقل از یکدیگر نیست. نظریه قطاعی ساختار شهر در واقع تکمیل کننده نظریه مکان های متحدالمرکز است؛ زیرا در حالتی که شهر به صورت هسته ای توسعه می یابد امکان دارد بعضی از فعالیت ها به دلایل مختلف اقتصادی و جغرافیایی و اجتماعی) در قسمت به خصوصی متمرکز شوند و شکل ساخت شهری قطاعی را تشکیل دهند، یا اینکه شهر ممکن است دارای چند مرکز باشد ولی هنوز شکل ساختار قطاعی خود را حفظ کرده باشد.

این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۶۴ به چاپ رسیده است. کتاب حاضر ویرایش چهارم - حاصل ۳۵ سال تدریس اقتصاد شهری در دوره های کارشناسی کارشناسی ارشد دکترا و انجام بیش از ۵۰ پروژه تحقیقاتی کاربردی در خصوص شهر است. در کتاب حاضر نظریه های پایه و اصولی اقتصاد شهری با استفاده از اطلاعات آماری شهرهای ایران - به این منظور که برای رشته های مختلف تحصیلی در زمینه شهر قابل فهم باشد - بررسی و در ارائه مباحث و تحلیل ها از نمودار و تحلیلهای توصیفی آماری استفاده شده است. مباحث اصلی کتاب حاضر شامل شهرنشینی ساخت شهری اندازه و رشد شهر مهاجرت فقر شهری مسکن حمل و نقل شهری نقش دولت در مسائل شهری و کیفیت محیط شهری - است. این کتاب به عنوان کتاب درسی یک ترم دانشجوهای دوره کارشناسی در زمینه اقتصاد شهری است ضمن اینکه مطالعه آن به همراه کتاب دیگر مؤلف با عنوان تجارب کاربردی در اقتصاد شهری ایران - چاپ مرکز نشر دانشگاهی - میتواند برای دوره کارشناسی ارشد نیز استفاده شود. مطالب این دو کتاب به همراه مطالعه مقالات علمی اقتصاد شهری جهان برای تدریس در سطح دکترا نیز مناسب است.