کتاب ایران در زمان ساسانیان نشر بهزاد

نیاز به نگارش تاریخ ایران باستان از دیرباز احساس می شد. گرچه مشیرالدوله تاریخ ایران باستان را از قدیمی ترین ادوار تا پایان عهد اشکانیان بازنمود، لکن روزگار مجال نداد تا دوره ساسانیان را به نگارش درآورد.

نویسنده این سطور که سالی چند است به تدریس تاریخ در دانشکده ادبیات اشتغال دارد. نقص کار دانشجویان را به سبب این فقدان در نظر داشته پیوسته مترصد بود که به قدر مایه قلیل خود در تدارک این نقیصه بکوشد ولی جریان کارها و درسها و فراهم نبودن وسایل ضروری او را از انجام این خدمت باز می داشت تا اینکه سال گذشته کتاب تاریخ ایران در زمان ساسانیان به قلم استاد جلیل و ایران شناس نبیل پرفسور آرتور کریستن سن دانمارکی Art Christensen استاد علم لغت ایرانی در دانشگاه کپنهاک که از طبع خارج شد. نظر به آگاهی کاملی که از تبحر آن استاد دقیق داشتم و در سفرهایی که به ایران آمده بودند و نعمت صحبت ایشان دست می داد مکرر از این کتاب سخن رفته بود میدانستم که قریب سی سال در تألیف آن رنج برده اند و تقریباً همه منابع قدیم و جدید را از یونانی و رومی و سریانی و ارمنی و عربی خاصه کتاب هایی که در خامه خاورشناسان و و محققان آثار : باستان نگارش رفته از نظر انتقاد گذرانیده اند. دو قرن اخیر به ۱ پس نسخه ای از آن را بدست آوردم و دیدم الحق داد تحقیق و تتبع را داده اند و جامع تر از این کتابی در تاریخ ساسانی نوشته نشده است خاصه آنکه . مؤلف کیفیت مدنی آن زمان را مورد بحث قرار داده و گرد روایات و سرگذشتها که در کتب دیگر مبسوطا قید شده نگشته است، چنانکه از تاریخ پادشاهان و چگونگی ایام سلطنت آنان جز آن مقدار که توالی روزگار و انتظام زمان را ضرور است با یکی از شئون تمدن را روشن میکند چیزی نیاورده است. همه مباحث آن متوجه دین و فرهنگ و علم و هنر و مقامات اجتماعی و مراتب درباری و مانند اینهاست. هنوز از خواندن این کتاب نپرداخته بودم که داعیه ای در باطن من پدید آمد و ترجمه آن وجهه همت قرار گرفت بسی دریغ آمد که با وجود چنین خرمن مهیایی به خوشه چینی جدیدی دست برده شود

معذالک با وجود این اختلافات یک جریان فکری مشترکی در کلیه آنها مستتر است.

نخست باید ثنویت را مورد بحث قرار داد ولی فرق است میان ثنویت مردانی و دو پرستی گنوستیک ها بنابر اعتقاد مردیستان هر یک از دو عالم مذکور دفعتاً هم معنوی است و هم مادی ولی گنوستیکها بالعکس عالم روح را عین عالم نور و جهان ماده را عین جهان ظلمت میدانسته اند. نتیجه این قسم اعتقاد نسبت به عالم این شد، که بدبینی به اصل خلقت رواج گرفت و پیروان این فکر به زهد و ترک مایل شدند.
بنابر قول این طایفه خدا در ماوراء عالم محسوس و حتی در آن سوی جهان معقول است. او پدری است که از نام و نشان و گمان برتر است و فکر بشری را به دامن کبریای او دسترس نیست جهان به واسطه اشراقات دائمی یا con که از ذات این خدای اصلی صادر میشود به وجود می آید و مراتب این تجلیات نزولی است یعنی هر یک از اشراقات نسبت به ماقبل خود اخس است تا منتهی گردد به عالم مادی که آخرین اشراق و ناپاکترین تجلیات است. ولی در این جهان مادی شوقی هست که او را به مبداء الهی بازپس میکشاند ماده یعنی عالم جسمانی منزلگاه شر است. اما یک بارقه الهی که در طبیعت انسان ودیعه است راه نجات را به او نشان میدهد و او را در حرکت صعودی که از میان افلاک میکند دستگیری نموده، به عالم نور می رساند. این بود اساس اعتقاد گنوستیکهای متأخر راجع به نظام جهان «انسان» یا «انسان» نخست را وجودی نیم خدا می دانستند و ظاهراً این مفهوم را از اساطیر ایرانی گرفته بودند. بعضی از گنوستیک ها انسان نخست را آدم دانسته اند و بعضی او را مسیح ازلی گفته اند و طایفه ای بر آن بودند که حقیقت انسان نخست در آدم حلول کرده و پس از آن به صورت مسیح ظاهر شده است. اوست نخستین مولود خدای بزرگ که در ماده نزول کرده و جان جهان محسوب است. او را نیم خدا و عقل و کلمه هم میگفتند با ایجاد این انسان قوس نزول در ماده شروع شده و به وسیله او نزاع و کوشش برای نجات صورت میگیرد.