کتاب حافظه و فراموشی در تاریخ و فرهنگ ایرانیان تیسا

جامعه شناسی حافظه از بدو پیدایش خود به عنوان حوزه ای متمایز از جامعه شناسی، تمرکز خود را بر روی این مطلب میگذارد که به یادآوری ها و فراموشی های اجتماعی چگونه انجام میگیرد در این حوزه از این صحبت می شود که افراد در درون بسترهای اجتماعی و به ویژه فرهنگی است که به یاد می آورند. اولین بارقه های مطالعه حافظه به عنوان امر اجتماعی به اوایل قرن بیستم و زمانی که جامعه شناسی در حال شکل گرفتن بود بر می گردد. دورکیم در مطالعه خود درباره ادیان در جوامع ابتدایی نتوانست از نقش حافظه جمعی در ایجاد تداوم و استمرار اقوام مورد مطالعه با گذشته شان غفلت کند. با وجود این اولین تلاش های خودآگاهانه برای مطالعه حافظه ذیل جامعه شناسی به وسیله موریس هالبواکس ایجاد شد. او با طرح این ایده که گرچه حافظه عمل فردی است اما هرگز از زمینه ها و چهارچوبهای اجتماعی ای که افراد بدان تعلق دارند جدا نیست زمینه اولیه مطالعه حافظه را به عنوان موضوع جامعه شناسی هموار نمود. نکته شایان ذکر این است که جامعه شناسی دهه ها از مطالعه حافظه غفلت نمود. در واقع بعد از تلاشهای صورت گرفته از طرف هالبواکس دیگر هیچ گاه تلاش آگاهانه ای برای مطالعه حافظه در درون جامعه شناسی و علوم اجتماعی صورت نگرفت.

دیوار نگاره های دیگو ریورا که در کاخ ملی در مکزیکوسیتی قرار دارد، نقطه اوج این تلاش هنرمندانه است.

با اختراع دوربین و نیز دو فرزند اصلی شان یعنی دوربین تصویر متحرک و تلویزیون این ابزارهای سنتی تسخیر بصری وقایع گذشته به تدریج جای خود را به عکس ها فیلم ها و صحنه های تلویزیونی داده است. (لونتال، ۱۹۸۵ ۲۵۷-۵۸) آلبوم عکس خانوادگی و آرشیوهای تلویزیونی در حقیقت جزو مدرن ترین مکانهای اجتماعی حافظه به شمار می آیند. اغلب ما عمدتاً از خلال عکس ها فیلم های خانوادگی و صحنه های تلوزیونی است که بستگان قدیمی عروسی های خانوادگی و رویدادهای تاریخی معاصر نظیر ترور جان اف کندی و یا جنگ خلیج فارس را به یاد می آوریم.

آنطور که از انقلاب پر سرعت فناوریهای صوتی - تصویری پیدا است از گرامافون به دستگاه ضبط کاست قابل حمل نه تنها نگاره های بصری بلکه صداهای واقعی گذشته نیز همواره موضوعی در خور برای ثبت بوده است. به عنوان مثال صدای ضبط شده قدیمی متعلق به یکی از سخنرانی های وینستون چرچیل و یا یکی از کنسرتهای آرتورو توسکانینی نشان دهنده اهمیت روز افزون ضبطها نوارها کاستها و لوح های فشرده به منزله مکانهای مدرن حافظه اجتماعی دارد. البته فناوری ویدئویی نشانگر حرکت به سمت ترکیب تلاشهای جداگانه صوتی و تصویری برای حفاظت از گذشته های دور در درون اذهان ما است. فرزند پیشرفته دوربین و عکس یعنی دوربین های صوتی و تصویری به منزله حافظه های صوتی و تصویری ای عمل میکنند که از افراد ناقل آنها مستقل شده اند. نوار ویدئویی مشهور ضرب و شتم رودنی کینگ توسط افراد پلیس لس آنجلس نمونه یک چنین حافظة مطلقاً كالبدي و بنابراین واقعاً غیر فردی است.

منابع فراوانی در ادبیات حافظه جمعی منتشر شده است که به بررسی منابع و صورت های فرهنگی حافظه در درون جوامع مختلف اختصاص یافته است. متأسفانه علی رغم ادبیات رو به رشد بین المللی در این زمینه، در ایران خلائی تئوریک و تجربی در زمینه جامعه شناسی حافظه وجود داشته است. فلسفه کتاب حاضر نیز در این چهار چوب گسترده تر در ضرورتی که برای تدوین منبع پایه ای برای مطالعه جامعه شناسی حافظه در ایران بود قابل درک است. ویژگی کتاب تاکید آن بر ارتباط حافظه و فرهنگ در درون تاریخ و جامعه ایران است. بنابراین، می توان آن را همسو با چهار چوب اصلی تحقیق و برنامه پژوهشی مطالعات حافظه در غرب در چهار چوب پارادایم فرهنگ قرار داد. 
در این کتاب سعی شده است که پس از ارائه کلیات و مباحث مقدماتی درباره حافظه جمعی، مفاهیم و رویکردها و چالشهای اصلی تئوریک آن بخش اصلی کار به مطالعه حافظه در زمینه فرهنگ و جهان زیسته ایرانیان در طول تاریخ اختصاص داده شود. از ویژگی های این کتاب طراحی ساختار آن است. به گونه ای که به ویژه در توضیح و تبیین حافظه در ایران تحولات آن از دوران سنتی به مدرن و نیروهای اجتماعی تأثیر گذار از جمله دین و ملیت مورد بررسی قرار گرفته است. )

انتشارات نیسا