کتاب سمرقند نشر مروارید

وقتی خبر تسخیر قلعه‌ی الموت به اصفهان می‌رسد چندان ایجاد ناراحتی نمی‌کند؛ زیرا توجه این شهر از آن پس بیشتر معطوف به اختلافی است که بین نظام‌الملک و دربار پیدا شده است و روزبه‌روز هم اوج می‌گیرد. ترکان خاتون گناه تجاوز به سرزمین خانواده‌اش را که نظام‌الملک باعث و بانی آن بوده نبخشوده و مرتباً به ملک‌شاه فشار می‌آورد تا بی‌درنگ شر آن وزیر قدرتمند را از سر خود بکند. او می‌گوید اگر سلطان در حین مرگ پدرش نیاز به قیّم داشته است امری کاملاً طبیعی بوده چون در آن هنگام هفده سال بیشتر از سنش نمی‌گذشته است، ولی امروز که ۳۵ سال دارد مردی کامل‌عیار است و دیگر لزومی ندارد که اداره‌ی همه‌ی امور مملکت را به دست اتابک بدهد. بنابراین، اکنون وقت آن رسیده است که مردم بدانند صاحب‌اختیار واقعی مملکت کیست! آیا واقعه‌ی سمرقند ثابت نکرده است که نظام‌الملک خواهان تحمیل اراده‌ی خود بوده، اربابش را فریب داده و با او در برابر چشم همه‌ی دنیا همچون با یک صغیر رفتار کرده است؟ اگر ملک‌شاه هنوز مردد است که قدمی در این راه بردارد حادثه‌ای پیش می‌آید که وی را به این کار وامی‌دارد. نظام‌الملک نوه‌ی خود را که جوانی پرمدعا و ازخودراضی و بیش‌ازحد متکی به قدرت مطلقه‌ی پدربزرگش است به حکومت مرو گماشته است. این جوان به خود اجازه می‌دهد که در ملاءعام به یکی از امرای کهنسال ترک دشنام بدهد و به او توهین کند. امیر اشک‌ریزان شکایت به ملک‌شاه آورده است و او که از این وضع برآشفته و ناراحت است فوراً دستور می‌دهد از قول وی نامه‌ای به این مضمون به نظام‌الملک بنویسند: «تو اگر دستیار منی باید مطیع امر من باشی و به کسانت قدغن کنی که به آدم‌های من جسارت کنند؛ و اگر خودت را هم‌شأن و هم‌طراز من می‌دانی و به گمانت در اعمال قدرت با من شریکی، ناگزیر باید تصمیم مقتضی اتخاذ کنم. نظام‌الملک به این نامه‌ی شاه که توسط هیئتی از رجال عالی‌مقام امپراتوری برایش فرستاده شده است جوابی به این شرح پیغام می‌دهد: به سلطان بگویید مگر تاکنون نمی‌دانسته است که من شریک او در اعمال قدرت هستم و اگر به کمک شخص من نبود او هرگز نمی‌توانست قدرت خود را پی بریزد؟! مگر فراموش کرده است که به هنگام مرگ پدرش من بودم که زمام امور مملکت را برای کمک به او به دست گرفتم، و من بودم که مدعیان دیگر تاج و تخت را از سر راهش به کنار زدم و همه‌ی شورشیان و یاغیان را سر جای خودشان نشاندم و اکنون نیز به سعی و همت من است که از این سر تا آن سر دنیا از او فرمان می‌برند و حرمتش می‌دارند؟! بروید به او بگویید: «آری، سرنوشت تاج و تخت او به دوات من وابسته است.» فرستادگان مات و متحیر مانده‌اند: «چگونه مردی به عقل و تدبیر نظام‌الملک به خود اجازه می‌دهد کلماتی در پیام به سلطان ادا کند که بی‌گمان به مغضوب شدنش و حتی احتمالاً به قتلش بینجامد؟! یعنی ممکن است جسارت و وقاحت او به حد جنون رسیده باشد؟!»