کتاب مجال آه

مجموعه مقالات

نگاهی به شیوه آموزش قدمایی درآمد شیوه آموزش شفاهی که متکی به حافظه است و روش «بخوان و بنویس» که از دوران کهن به یادگار مانده با جهانی که امروزه تصویر در آن نقش اساسی را بازی می کند سازگار نیست. ناکارآمدی چنین روشی به اثبات رسیده است. به سبب دامنه تنگ و محدود چنین روشی که کسب معرفت در آن نقش رنگ باخته ای دارد ایجاب می کند تا موسسات و مراکز آموزشی برای پر کردن چنین ورطه ای آستین بالا کنند. حکمت اسلامی که پشتوانه استدلالی و معرفتی انسان اسلامی بوده است امروزه نیز می تواند در همه سطوح سنی و آموزشی چنین نقشی را در جهان معارضه آمیز کنونی بازی کند. ۱. تمهید مقدمه اگرچه تا پیش از سقراط تعدادی از حکمای یونانی درباره ماهیت هستی به چون و چرا پرداخته بودند مباحث فلسفی عملاً با سقراط شروع شد. معرفت تا پیش از سقراط بیشتر به شناخت طبیعت گرایش داشت از همین رو حکمای اولیه را «کاوشگران» طبیعت می شناختند. اما با سقراط تفکر عقلی جای خود را باز کرد و اسطوره جای خود را به اندیشه واقعی داد. سقراط سر و کار داشتن با فلسفه را «تمرینی برای مرگ» می دانست. فلسفه منشأ خود را گفت و شنود یا پرسش و پاسخ می داند که با سقراط آغاز شده است. افلاطون شاگرد نامدار سقراط اندیشه های استادش را به شیوه گفت وشنود نشر داد. در این مناظرات فلسفی سقراط به روش محاوره می کوشد تا جهل مدعیان را بر آن ها آشکار کند. ارسطو در مدرسه خصوصی خود در سایه درختان راه می رفت و درس می گفت. به همین سبب است که به شاگردان او «راه روندگان» (peripaticie) یا مشائیان نام داده اند. ارسطو در این مدرسه دو نوع درس می گفت. یک نوع که دشوارتر بود همه روزه صبح ها برای «رازْآشنایان» می گفت تنی چند برگزیده که ظرفیت فهم و درک بیشتری داشتند. اما نوع دوم تدریس عمومی تر بود و با روش پرسش و پاسخ صورت می گرفت به شیوه محاوره و با زبان ساده و قابل فهم. ارسطو با آنکه آثار خود را به صورت رساله تدوین کرده است اصل مناظره را که سقراط بانی آن بود برای آموزش فلسفی مناسب تر می دانست. بعدها در مدارس فلسفه باب گفت وگو را باز نگه داشتند تا تمرینی باشد برای تشحیذ ذهن تسلط بر موضوع و یافتن راه های اقناع و حتی از میدان به در کردن حریف. هنوز این روش مناظره در مدارس فلسفه اعمال می شود. از این جهت شاگردان فلسفه همواره همه فن حریف و خوش سر و زبان بوده اند. منظور از مناظره اساساً روشن ساختن حقیقت و به کرسی نشاندن آن بود همان روشی که سقراط در آن استاد بود. هرچند بعدها خود مناظره و مباحثه و مجادله به مهارتی فنی تبدیل گشت که همواره هم با حقیقت مرتبط نبود. هنوز اصطلاحاتی نظیر «ان قُلت» یا «لا نُسَلِّم» در خاطره ها طنین انداز است. سعدی که یکی از تربیت شدگان مدرسه نظامیه بغداد است اشاره به همین فرایند دارد وقتی که می گوید فقیهان طریق جدل ساختند لَم و لا نُسَلِّم درانداختند نظر به همین شیوه صحبت آوردن بود که به این گروه «اهل قال» نام داده بودند و فرق قائل می شدند بین آن ها و دسته ای که با بحث و جدل میانه ای نداشتند و «اهل حال» خوانده می شدند. تعلیم در مدارس و دانشگاه های قرون وسطی نیز که تحت تأثیر آموزش حکمی در اسلام شکل گرفته بود از دو راه صورت می گرفت راه درس و راه بحث. درس آن بود که فقط مدرّس سخن بگوید و اقوال استادان و مشایخ را تفسیر و توضیح کند در بحث شاگردان و استادان آزادانه به مذاکره می پرداختند و دلایل موافق و مخالف را در یک مسئله به میان می آوردند.