کتاب اندیشه در بحران جلد 6

لکان آرنت هابرماس یونگ در نگاهی کوتاه

چکیده

یورگن هابرماس یکی از روشن فکران آلمانی تأثیرگذار در اندیشهٔ اجتماعی و سیاسی غرب معاصر است. او را می توان آخرین شخصیت مشهورِ به جامانده از جریان فکری موسوم به مکتب فرانکفورت دانست. البته در بررسی نسبت میان هابرماس و مکتب فرانکفورت باید توجه کرد که اگرچه او تحت تأثیر آدورنو و هورکهایمر قرار داشت و به اعتباری یکی از اعضای مکتب فرانکفورت (البته عضوی متعلق به نسل دومی و پایانی آن) تلقی می شود رویکرد هابرماس در موضوعاتی چون مدرنیته سرمایه داری شیءشدگی و بت وارگی با جریان غالب بر مکتب فرانکفورت تفاوت هایی دارد. در یک بیان کوتاه و به صورت مختصر می توان گفت که هابرماس در مقایسه با شخصیت های اصلی نسل اول مکتب فرانکفورتی ها (یعنی اشخاصی چون آدورنو و هورکهایمر و مارکوزه) رویکرد محافظه کارانه تری در مواجهه با سرمایه داری و لیبرالیسم و وضع موجود عالم در پیش گرفته است. در بررسی پدیدهٔ مکتب فرانکفورت می توان گفت که اندیشهٔ این جریان نحوی روایت عمدتاً فرهنگی ـ اجتماعی و متأثر از فلسفهٔ هگل از مارکسیسم ارائه می داد که در مقایسه با بلشویسم و آرای تروتسکی و برخی روایت های مارکسیستی دیگر از وجه رادیکال سیاسیِ کمتری برخوردار بود. در بررسی پروژهٔ فکری هابرماس می توان گفت او در روایت خود از آموزه های مکتب فرانکفورت همان وجه اندک رادیکال رویکرد فرانکفورتی را (در حوزهٔ برخی نقدها و انتقاداتی که به مدرنیته و سرمایه داری لیبرال ارائه می کرد) نیز کم رنگ کرده و وجه اصلی پروژهٔ خود را دفاع از جهت گیری اصلی دوران به اصطلاح روشنگری و مدرنیته قرار داده است. جریان فکری مکتب فرانکفورت به رغم برخی نقدها که به مدرنیته و به لیبرالیسم و سرمایه داری وارد می کرد در باطن خود صورتی از تفکر غرب مدرن (البته در دوران بحران انحطاطی آن) بود. جریان مکتب فرانکفورت با وجود همهٔ نقدها و انتقاداتی که بر برخی وجوه مدرنیته عنوان می کرد و با وجود برخی مظاهر رادیکالی که داشت درنهایت و در جهت گیری غایی خود نحوی اندیشهٔ سکولارـ اومانیستی بود که به عالم غرب مدرن تعلق داشت و از آن دفاع می کرد. اندیشهٔ هابرماس برآمده از جریان مکتب فرانکفورت است اما در مقایسه با آن از رادیکالیسم انتقادی خیلی کمتری برخوردار است و عمق تعلق آن به مدرنیته و سرمایه داری لیبرالی بسیار بیشتر است. پروژهٔ فکری هابرماس در جهت گیری کلان و نهایی و اصلی خود پروژهٔ دفاع از مدرنیتهٔ لیبرالی و مناسبات سرمایه داری است. پروژهٔ دفاع از وضع موجود عالم و تلاش برای تداوم و بقای مناسبات سکولارـ اومانیستی و ظالمانهٔ آن پروژه ای که می کوشد مدرنیتهٔ به تمامیت رسیده را «ناتمام» و دارای ظرفیت هایی برای تداوم حیات جلوه دهد! از منظر انقلاب جهانی علیه سیطرهٔ استکبار غرب مدرن هم جریان مکتب فرانکفورت و هم پروژهٔ هابرماس ماهیتی ضد انقلابی و مدافع نظم موجود سکولارـ اومانیستی دارند اگرچه درجه و غلظت محتوای ضد انقلابی اندیشهٔ هابرماس از مکتب فرانکفورتی ها بیشتر است. تولد و تحصیلات یورگن هابرماس در سال ۱۹۲۹ در حوالی دوسلدورف آلمان چشم به جهان گشود. روزگار کودکی او در دوران حاکمیت حزب نازی و سپس جنگ جهانی دوم سپری شد. سال های آغاز جوانی اش مصادف بود با روزگار شکست آلمان در جنگ جهانی دوم و دوران موسوم به بازسازی و غلبهٔ جناح لیبرال و جریان فرهنگی یهودی و دارای تمایلات صهیونیستی بر این کشور. هابرماس از نظر فرهنگی و اندیشه ای پروردهٔ شرایط و روزگاری است که آموزش و پرورش و جریان اصلی آکادمیک آلمان تحت سلطهٔ لیبرال های یهودی مآب مروج جهان نگری به اصطلاح روشنگری و هوادار صهیونیسم قرار دارد. هابرماس در یک خانوادهٔ بورژوازی میانه حال پرورش یافت. پدرش رئیس دفتر صنعت و تجارت شهر و پدربزرگ وی مدیر یک آموزشگاه محلی بود... روند تکوین شخصیت وی بیشتر در متن شرایط سیاسی ـ اجتماعی جامعهٔ آلمان شکل گرفت و همانند سایر روشن فکران آلمانی ظهور و سقوط نازیسم را تجربه کرد. هابرماس از تجربیات ایام نوجوانی خود چنین یاد می کند «در سن پانزده یا شانزده سالگی در کنار رادیو می نشستم و به بحث ها و منازعاتی که در جریان محاکمات دادگاه نورنبرگ از رادیو پخش می شد گوش می دادم زمانی که دیگران به جای آنکه از هول و هراس سکوت اختیار کنند شروع به مناقشه دربارهٔ عادلانه بودن دادگاه مسائل مربوط به رویهٔ قضایی و نحوهٔ عمل دادگاه مسائل مربوط به اختیارات یا صلاحیت قانونی دادگاه و حق قضاوت آن نمودند نخستین گسست در افکار من پیدا شد گسستی که همچنان در حال بازشدن است»... بدین ترتیب نخستین گرایش ها و تعهدات سیاسی هابرماس و توجه وی به مسائل سیاسی ـ اجتماعی روز آلمان با نوعی «گسست» از گذشتهٔ نزدیک جامعهٔ آلمان آن روز آغاز شد گذشته ای که وی از آن با عنوانِ «واقعیت ضد انسانی» یاد می کند.