کتاب از تصوف تا عرفان آرما

مقدمه

امروزه از لغت «عرفان» در گفتمان معاصر فارسی همچون معادلی برای واژه میستیسیزم (mysticism) در زبان انگلیسی استفاده میشود. محققان دین پژوه غربی به تفصیل نشان داده اند که خود واژه «میستیسیزم در انگلیسی سابقه چندان دور و درازی ندارد و عمومی شدنش در گفتمان دینی اوایل قرن بیستم میلادی خود حاصل فرایندهای تاریخی پیچیده ای بود که از قرن هفدهم میلادی و در بستر روشنگری و تجدد اروپایی دیدگاه غربیان به دین و معنویت را تحت تأثیر خود قرار دادند همان طور که در فصل آخر کتاب خواهیم دید بخش مهمی از فرایندی که منجر به تثبیت فهم مدرن از مفهوم «عرفان» در ایران شد عمدتاً در نیمه اول قرن بیستم میلادی و با تأثیر شدید فرهنگی و اقتصادی اروپا بر ذهن و زبان ایرانیان اتفاق افتاد در این گفتمان مفهوم «عرفان» همانند میستیسیزم ویژگیهای چندی دارد

اول اینکه «عرفان» مفهومی است جهانی که ما بازای آن در همه ادیان و شرایع به طور کمابیش یکسانی یافت میشود فرض این است که شرایع مختلف تنها در ظاهر با هم اختلاف دارند و لب و گوهر آنها که همان عرفان است نهایتاً یکی است. این فهم از عرفان به شدت متأثر از مکتب حکمت خالده است که تا لااقل تا نیمه قرن بیستم و با مساعی محققان و نویسندگانی چون اولین آندرهیل مارگارت اسمیت آلدوس هاکسلی هیوستن...

گوشه ای از کتاب

 با توجه به اینکه حکاک به سال ۱۰۳۷ وفات یافته است، به نظر منطقی میرسد که استاد ارشادش، پیر پالاندوز، هم عصر شیخ بهایی بوده باشد. بنابراین احتمال اینکه آرامگاهی که اکنون بقعه او در آن قرار دارد. خانقاهی بوده که در سال ۹۸۵ تعمیر شده و بعد از چند دهه شیخ مزبور در آن دفن شده باشد، بسیار است. شاید خالی از لطف نباشد که یکی از حکایاتی را که خلخالی در کدو مطبخ قلندری

درباره پیر پالاندوز نقل میکند تکرار کنیم. خلخالی می گوید: یکی از معتقدان مجذوب عالم افروز درویش محمد پالاندوز گفتی که روزی در گوشه باغی در خدمت وی بودم که هجوم عام شد و عوام بر سر وی ازدحام نمودند و به صد زبان وی را می ستودند. آنگاه برخاست و بند زیر جامه گشود و به جانب ایشان بول کرد. همه فرار کردند و بگریختند. پس به صومعه آمد و به حوض آب غوطه خورد و لباس تازه در بر کرد گفتم یا شیخ این چه بود که کردی؟ گفت: آن از من نبود و فرمودند: این از من آید که میبینی

از حکایت پیداست که با خاطره شخصیتی پر طرفدار و کاریزماتیک با رگه های اخلاق قلندری و ملامتی طرفیم هر چند که پیر در پایان حکایت درباره این رفتار سلب مسئولیت می کند منابع تاریخی متأخرتر حکایتهای متعددی از برخورد و گفت وگوی پیر با شیخ بهایی نقل میکنند که در تمامی آنها عالمی والامقام چون شیخ بهایی در مقابل مقام معنوی پیر سر خم میکند شیخ بهاء الدین عاملی دانشمندی صاحبدل بود گویند روزی در مشهد خراسان در هنگام زمستان از بازار میگذشت پیری پالاندوز دید که از شدت سرما توانایی کوفتن مشته بر پالان ندارد. شیخ بدو نگریسته و همتی نموده مشته پالاندوز زر شد. پالاندوز چون شیخ را دید گفت مرا نیازی بزر تو نیست آن را به حالت نخستین بازگردان شیخ فروماند. پالاندوز توجهی نموده باز آن را به حالت اولی گردانید.

هر چند نمی توان به صحت و دقت این گزارشها چندان اعتماد کرد، شکی نیست که شیخ بهایی با درویشان و صوفیه مراودت و همدلی داشت و جهان شیعی وی در واقع بر بنیانی از تصوف ساخته شده بود. اینکه از میان همه عرفا و صوفیه زمانه داستان شیخ بهایی با خلخالی، کدو مطبخ قلندری ۴۸ غفاری، تاریخ نگارستان ۳۷۲

نکته دیگری که اشاره بدان خالی از لطف نیست اینکه هم پالاندوز و هم خلیفه اش حکاک به شهادت شهرتشان از جمله پیشه وران بودند.

پشت جلد

مفهوم «عرفان» در گفتمان معاصر فارسی آشنا و پرکاربرد است. اما اگر چهارصد سال به عقب برگردیم سراغی از آن نمیتوان گرفت مگر در کتب تخصصی تصوف حتی در سراسر جهان اسلام آنچه میان عامه و خاصه مقبول و محبوب است. تعبیر تصوف است. نه عرفان در این کتاب نویسنده تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که چگونه مفهوم عرفان در میان ایرانیان چنین قدر و منزلتی یافت برای این منظور از زاویه تاریخ اندیشه و تاریخ اجتماعی به تحلیل دگرگونیهای بنیادینی پرداخته که جامعه ایرانی در طول چند سده گذشته از سر گذرانده است وی معتقد است که این دگرگونی ها از شکل گیری و قدرت یافتن علمای شیعه در عهد صفوی تا ظهور و گسترش گفتمان تجدد از اواخر دوره قاجار تاکنون نقش مهمی در تغییر نگاه ایرانیان به تصوف و به حاشیه کشیدن آن و به میدان آوردن عرفان به عنوان بدیل