کتاب پژوهشهای عرفانی

تاریخ طریقه های باطنی و عرفانی ایران در دوره اسلامی به رغم منابع کثیری که در اختیار ما هست هنوز به طور کامل شناخته نشده است و مسائل فراوانی درباره آن وجود دارد. از همه دوره ها ناشناخته تر دوران نخستین یا دوران شکل گیری این طریقه ها و مکاتب عرفانی است. ما هنوز به درستی نمیدانیم که آیین اهل فتوت یا جوانمردی و اهل ملامت یا ملامتیان چه گونه در قرن سوم یا شاید دوم شکل گرفتند. آیا قبلاً هم در دوره پیش از اسلام طریقه هایی مشابه وجود داشته است یا نه؟ مکتبی که حکیم محمد ترمذی بدان تعلق داشته است چه گونه پدید آمده است؟ آیا کرامیان را هم که رابطه مرید و مرادی داشتند و بنیانگذار خانقاه بودند باید یکی از طریقه های باطنی دانست؟ وضع این طریقه ها و مکاتب در شهرهای مختلف مانند بخارا و نشاپور و بسطام و اصفهان و شیراز و اورمیه و کرمان چه گونه بوده است و چه فرقی هم از لحاظ اعمال و رفتار و هم از لحاظ تعالیم با یکدیگر داشتند؟ و چه فرقی با طریقه های موجود در شهرهای بین النهرین بغداد و بصره و شام و مصر داشتند؟ از چه زمانی طریقه تصوف که در بین النهرین شکل گرفته بود وارد شهرهای ایران شد و صوفی عنوانی شد کلی برای پیروان همه طریقه های باطنی مانند اهل ملامت و اهل فتوت و مطوعه و طریقه هایی که نام آنها را هم نمی دانیم؟

علم القلوب کتابی است به عربی که به تصحیح عبدالقادر احمد عطا در مكتبة القاهره به سال ۱۳۸۴ قمری چاپ و منتشر شده است. این کتاب به غلط به ابوطالب مکی (ف (۳۸۵) صاحب كتاب قوت القلوب نسبت داده شده است و با وجود این که بعضی از دوستان مصحح قبل از چاپ اثر به او تذکر داده اند که این اثر از ابوطالب مکی نیست ولی او به این تذکر اعتنا نکرده و همچنان نام ابوطالب مکی را در صفحه عنوان کتاب آورده است. این اثر را مصحح از روی یک نسخه خطی موجود در «دار الكتب المصريه» تصحیح کرده است. ظاهراً نسخه ای دیگر از این اثر در کتابخانه اسکوریال است که مصحح از آن استفاده نکرده است. نسخة دار الكتب المصريه نيز، بنابه قول مصحح نسخه ای پر غلط بوده و او آن را تصحیح کرده است ولی این تصحیح به روش علمی نیست. غلطهای چاپی فراوانی در این کتاب هست ولی به هر تقدیر چاپ و نشر آن جای سپاسگزاری دارد چه احمد عطا با سعی در تصحیح و چاپ این اثر یکی از منابع قدیم تصوف را در دسترس ما قرار داده است. علم القلوب به ابوابی چند تقسیم شده و در آنها موضوعاتی چون حکمت و علم و توحید و معرفت و وصف عارف و اخلاص و نیت و جوع و صفت مؤمن و محبت مطرح شده است. در این کتاب نیز مانند کتابهای قدیم صوفیه از جمله قوت القلوب ابو طالب مکی و تهذیب الاسرار خرگوشی و رساله قشیری اقوال و حکایات صوفیه در باب هر یک از این موضوعات نقل شده است. بخشی از این اقوال و حکایات و به طور کلی مطالبی که مؤلف در این اثر نقل کرده است از کتاب قوت القلوب ابو طالب مکی گرفته شده است. مؤلف خود بارها از ابوطالب نام برده و وقتی خواسته است مطلبی از او نقل کند در ابتدا با ذکر «قال ابوطالب» یا «قال ابو طالب المكی مشخص کرده است که او مطلب خود را از کتاب قوت القلوب مکی اخذ کرده است. گاهی نیز از خود کتاب قوت القلوب ماخذ خود یاد کرده است. 

تاریخ تصوف و عرفان ایران به خصوص در سده های نخستین موضوعی است که در پژوهشهای عرفانی بر اساس منابع کهن مورد بررسی قرار گرفته است بحث درباره ملامنیان و جوانمردان خراسان، آثار ابو سعد خرگوشی نیشاپوری و خواجه عبدالله انصاری، تصوف خاص شهر آرمیه (ارومیه) و اختلاف شیخ بزرگ این شهر با مشایخ بغداد، اصطلاحات صوفیانه این عربی و رابطه آنها با تصوف اصفهان لطایف قرآنی در مجالس صوفیه و تاریخ عرفان و اولیاء شهر زنجان از جمله مطالبی است که در کتاب حاضر مطرح شده است.