کتاب از غربت با عشق

مقدمه

نامه ‏نگاری رسم خوشایندی است و سنت مقدسی را در پیشینه‏ی خود دارد. پیش از اختراع وسایل ارتباط جمعی، نامه‏نگاری یک ضرورت به شمار می‏رفت. از مقامات بلندپایه‏ی کشورها تا شخصیت‏های مهم مذهبی، ادبی و هنری و مردم عادی، تنها یک راه برای ارتباط محرمانه در اختیار داشتند و آن نامه‏نگاری بود. این شیوه قرن‏های متمادی ادامه یافت، تا دنیای مدرن امروزی، شکل جوامع را دگرگون کرد. جوامع باز پدید آمدند و عصر حاضر به «عصر ارتباطات» مشهور شد. پیش از تمدن مدرن امروزی، نامه‏ها را کبوتران نامه‏بر، پیک‏ها و قاصدان جابه‏جا می‏کردند. تا این‏که با گسترش خطوط تلفن و از آن پس تلفن‏های همراه و این روزها به کمک رایانه، این امکان فراهم آمد، که فاصله‌ی انسان‏ها با هم‏نوعان خود به کم‏ترین حد ممکن برسد. علی‏رغم دوری مسیرها و فاصله‏های دیر و دور، امکان ارتباط نزدیک و لحظه‏ای برقرار شد. از سوی دیگر، اختراع  وسایل نقلیه‌ی فردی و عمومی، که مسافت بین شهرها و کشورها را در زمانی کوتاه می‏پیمایند، جای نامه‏نگاری را پر کرد؛ اما با وجود همه‌ی امکاناتی که بر شمردیم، نامه‏نگاری هنوز هم بین اقوام مختلف به صورت مکتوب کاغذی وجود دارد. ضمن این که ارتباطات شبکه‏های اجتماعی مجازی و سرویس‏های پیام کوتاه را هم می‏توان ادامه‏ی منطقی این رسم خوشایند دانست.

در دنیای معاصر، نامه‏نگاری دیگر یک ضرورت نیست، عشق است. بازگو کننده‏ی حالت‏های درونی، در هاله‏ای از جادوی کلمات، و همراه با رویکردی ادبی- هنری است. غیر از نامه‏های سرگشاده که مخاطب خاصی ندارند و برای یک گروه از جامعه و حتی برای همه‏ی مردم جهان نوشته می‏شوند، اغلب نامه‏ها مخاطب مشخصی دارند و همین امر به محتوای آن‏ها جنبه‏ای خصوصی و محرمانه می‏دهد. وجود ادارات ترسل و نامه نگاری، در دربار پادشاهان و مهر و موم کردن نامه‏ها، اهمیت این رازگونگی را ثابت می‏کند. در نامه‏های شخصی هم، آن چه شرم حضور، از بیان‌شان پیش‏گیری می‏کند، به راحتی روی کاغذ می‏لغزند. و ای بسا مسائلی مطرح می‏شوند که از ناخودآگاه ذهن نگارنده بیرون می‏تراوند و ارزش بررسی‏های روان‏شناختی را می‏یابند.

آن چه می‏خوانید نامه‏های نقاش مشهور معاصر، هانیبال الخاص، به شاعر نام آشنا، م. آزاد (محمود مشرف آزاد تهرانی) است. از شواهد امر چنین بر می‏آید که نامه‏نگاری بین این دو چهره‌ی شناخته شده‏ی هنر و ادب معاصر، حدود یک دهه ادامه داشته است؛ اما با تأسف آن چه در اختیار ماست، بیش‏تر مربوط به سال‏های 1964 تا 1966 است. البته لازم به ذکر است که از سال 1967 نیز تک و توک نامه‏هایی وجود دارد.

درباره‏ی اهمیت این نامه‏ها و علت انتشار آن‏ها، باید به چند نکته اشاره کنیم: نخست این که در این نامه‏ها، عمق ارتباط بین این دو چهره‏ی مهم ادب و هنر سرزمین‏مان روشن می‏شود. رابطه‏ای که بی‏شباهت به رابطه شمس و مولانا نیست. در اغلب این نامه‏ها، شیفتگی هانیبال الخاص به م. آزاد به روشنی دیده می‏شود. حتی گاهی خود الخاص به رابطه‌ی شمس و مولانا اشاره می‏کند: «…من هر چه به گذشته بیش‌تر فکر می‏کنم و به خصوص آن زمان کوتاه، که عمری بود و زندگی و به قول تو آن راه رفتن‏ها در حاشیه‏های آن سرزمین، محبت‏ام به تو بیش‌تر می‏شود. البته سخت است، ابراز این نوع حرف‏ها که به معاشقه می‏ماند؛ ولی این حرف‏ها حتی مولوی و شمس‏بازی نیست. دوستی خالص و الخاص است و من هر چه فکر می‏کنم که زندگی جز لذت این همدمی‏ها و هم‏نفسی‏ها نیست و مرگ جز غم از دست دادن آنان. و هر وقت این حرف‏ها را گفتیم، خجالتی بود و فلسفه‏بازی، برای جبران آن خجالت و بله و نه خیر (!)»

الخاص در موارد بسیاری، سواد و دانش خود را در مقابل م. آزاد ناقص می‏داند: «واضح و نستعلیق بنویس که این آسوری، به فرض آن که از نوابغ باشد، سوات‏اش نصف شما‏ها خواهد بود…» یا جای دیگر می‏گوید: «موضوع این نیست که تو خوبی از ما بنویسی و ما از تو. ولی هرچه بیش‌تر می‏شناسم‏ات، ارادت من بیش‌تر می‏شود. به آن همه احساس و درک و توضیح و آشنایی. تو می‏گویی من حیف که نقاشی را نمی‏شناسم. نقاشی چیست که تو نشناسی. به خدا شناسایی و ناشناسایی نیست. درک است همه؛ ولی به شرط آن که درک همه باشد، نه تنها درک این و آن. درک همه چیز و تو همه را درک می‏کنی و آن وقت می‏رسی به سؤال‏های بی‏جواب…»

یا جای دیگر می‏نویسد: «از این حرف‏ها که می‏زنم، از خودم بدم می‏آید. من کجا و انتقاد شعر کجا؟ تویی که باید بگویی چه‏طور پسندیدی و من بشنوم…»

و جایی هم از همه‌ی این‏‏ها فراتر می‏رود و فقط م. آزاد را شاعر می‏داند: «راست‏اش را بخواهی آزاد! شعر اغلب این فضلا شعر نیست. در حین ترجمه، خوب می‏شود پی‏برد به مایه و اصالت همه. ولی بدبختی این است که می‏خواهی مجموعه‏ی شعرای معاصری ترجمه کنی و چاپ کنی. به جان تو شعر شاملو هم گاهی چنگی به دل نمی‏زند. این‏ها گاهی شاعرند و گاهی داد و فریاد و تاپ و توپ. نمی‏خواهم عاشقانه و سانتی مال بگویم. فقط داداشی! شاعر تویی. می‏بینی در یک نامه‏ی لعنتی نمی‏شود حرف زد. هیچ چی نمی‏شود گفت.»

این نامه‏ها هم‌چنین در برگیرنده برنامه‏های هانیبال الخاص است. از جمله: نمایش‌گاه‏های انفرادی و گروهی، تدریس او در دانش‌گاه، سفرهای کاری‏اش برای معرفی آثارش و مذاکره با گالری‏داران، ترجمه‌ی شعر شاعران معاصر به زبان انگلیسی و … و هم چنین برنامه‏های م. آزاد از جمله: چاپ مجموعه شعرهایش، ترجمه‏هایش از آثار شاعران و نویسندگان دیگر کشورها و مهم‏تر از همه فعالیت‏ها ی ژورنالیستی‏اش در مجله آرش و… .

مهم‏ترین بخش این اطلاعات مربوط می‏شود به ترجمه‏ی هانیبال الخاص از آثار شاعران معاصر ایران به انگلیسی. این ترجمه‏ها از اشعار «م.آزاد»، «فروغ فرخ زاد»، «احمد شاملو»، «مهدی اخوان ثالث» و «نیمایوشیج» انجام شده و الخاص آن‏ها را با هم‌دلی و هم‌راهی یک شاعر امریکایی با نام «برایان برگلاند» ترجمه کرده است. الخاص در نامه‏هایش از «م.آزاد» و گاهی از «جلال آل احمد» خواسته است که منابع کارش (مجموعه اشعار این شاعران) را برایش ارسال کنند و به ویژه از م. آزاد درخواست کرده است که شعرهای مهم و موثر این شاعران را برایش برگزیند. پس از ترجمه هم درباره‏ی کیفیت ترجمه‏ی شعرها، با او مشورت نموده و ویرایش کار را به «م. آزاد» سپرده است. آن چنان که از این نامه‏ها بر می‏آید، کار ترجمه‏ی شعر شاعران نامبرده، برای الخاص فراتر از یک کار حرفه‏ای، که کاری دلی و احساسی بوده است و دغدغه‌ی مهم روزهای تنهایی‏اش.

او در نامه‏هایش م. آزاد را به چاپ مجموعه شعرهایش ترغیب می‏کند. به او انگیزه می‏دهد و هم‌چنین تمام تلاش‏ خود را برای کشاندن او به نزد خود به کار می‏گیرد.

در این نامه‏ها حالت‏های درونی این دو هنرمند در یأس و امیدواری و خشم و محبت به خوبی تصویر شده است. و می‏توان گفت این نامه‏ها کاوشگر ذهن حساس آن‏هاست. یک نوع تخلیه‏گاه و محل فرافکنی‏های روانی برای هر دوی آن‏‏ها. بیان دغدغه‏های ادبی-هنری و پشت صحنه‏ی شکل‏گیری آثار آن‏هاست. بنابراین به نوعی، تاریخ نگاری ادبی- هنری هم به شمار می‏رود.

در بخش نقد و انتقاد هم این نامه‏ها بیان‌کننده‏ی نظرات این دو شخصیت مهم، در قبال آثار ادبی و هنری معاصر است. هم‌چنین افشاکننده‏ی مسایل جامعه‏ی هنری است و از اتفاقات این عرصه پرده بر می‏دارد.

باید به یاد داشت که این مجموعه، تمام نامه‏های رد و بدل شده بین این دو نیست و از جهتی دیگر، نامه‏های م. آزاد به هانیبال الخاص هم، متأسفانه، در اختیار ما قرار ندارد؛ اما به جهت اهمیت موقعیت این دو؛ یعنی شکوفایی هانیبال الخاص در امریکا و ثبت شدن او در ذهن گالری‏های مختلف امریکایی و اروپایی و از سوی دیگر هم زمانی چاپ مجموعه شعرهای دوم و سوم «م. آزاد» و آغاز دوره‏ی تازه‏ای از شعر او با این نامه‏ها، انتشار این نامه‏ها واجب به نظر می‏رسد. جدا از زیبایی‏های ادبی و احساسی که در این نامه‏ها موجود است، علاقه‏مندان شعر و هنر می‏توانند از جنبه‏های مختلف به آن‏ها پرداخته و حقایق موجود را بیرون بکشند.

محرمانه بودن محتوای این نامه‏ها بدیهی است؛ لذا بر خود واجب می‏دانم که از روح بزرگوار م. آزاد و هانیبال الخاص، که هم‌واره شخصیت‏های محبوب زندگی‏ام بوده‏اند و خواهند بود، به جهت افشای بخشی از رابطه‏ی خصوصی‏شان پوزش بخواهم و اعلام کنم که این نامه‏ها از تشخص سبک ادبی-هنری آن دو بزرگوار است که اهمیتی غیر قابل وصف یافته‏اند. خواندن این نامه‏ها و آگاهی از محتوای آن‏ها، ذهن پژوهش‌گران و دوست‌داران ایشان را از مراحل تولید آثارشان و انگیزه و دغدغه‏های‏شان آگاه می‏کند.

ذکر این نکته ضروری است که در توضیح نکاتی درباره‏ی مکان‏ها و اشخاص و اعلام به سایت ویکی پدیا، استناد شده است و سپس اطلاعات این سایت را با منابع دیگر تطبیق داده‏ام.

برای یک‌دست و خواناتر بودن نامه‏ها، مجبور شده‏ام که از علایم ویرایشی استفاده کنم که در متن نبوده‏اند؛ اما در نحو کلام، هیچ‏گونه دخل و تصرف و ویرایشی صورت نداده‏ام و به متن کاملاً وفادار بوده‏ام. آن‌جا که به سبب قدیمی بودن نامه‏ها و ناخوانا بودن آن‏ها، خواندن واژه‏ها و عبارت‏ها ممکن نبوده‏ از (…) بهره‏برده‏ام و اگر نیاز به توضیحی داخل متن بوده است پس از توضیح داخل پرانتز، حرف (م) را به نشانه‏ی توضیح مؤلف این کتاب قرار داده‏ام. با این امید که خوانندگان از این نامه‏ها بهره‏ی کافی‏ ببرند و فضای ذهن و زندگی هانیبال الخاص و م.آزاد را درک نمایند.

و سخن آخر این که از خانواده‌ی محترم م. آزاد «پروین کلانتری» مهربان و «کیوان آزاد» عزیزم، به جهت سپردن نامه‏ها به این‌جانب، سپاس‌گزارم و هم‏چنین بر خود واجب می‏دانم از هم‌کاری صمیمانه‏ی استاد فرید مرادی، که ورود خود را به عرصه‏ی رسمی ادبیات مدیون ایشان می‏دانم، سپاس ویژه داشته باشم. از استاد گرانمایه‏ام، آلبرت کوچویی عزیز، که خود از شاگردان م. آزاد و با ایشان مأنوس بوده‏اند، به سبب لطف بی‏پایان و حمایت‏های بی‏دریغ‏شان نهایت سپاس‏گزاری را دارم. از یار غار و هم‌دل همیشگی‌ام، صدای ماندگار نسل من، علی مؤمنیان قدردانی می‌کنم.

از نویسنده‏ی رمان‏های متفاوت، مجتبا هوشیار محبوب، که در خبرگزاری هنرآن‏لاین از این‏جانب، برای خبررسانی انتشار کتاب، حمایت ویژه‏ای نمودند، نهایت قدردانی را دارم.

از دوست مهربانم، حسن دلاور به خاطر هم‌دلی‌‏ها و یاری‏های لحظه به لحظه‏اش و هم‌کار دوست‏داشتنی‏ام اصغرخواجه حسینی، به سبب تطبیق شعرها و متن‏های انگلیسی نهایت قدردانی را دارم. از دخترانم ندا و مریم رضاحسینی و دوست هنرمند و مهربانم میثم رحمانی فهیم سپاس‌گزارم.

و طبق معمول از همسرم، زهرا طهماسبی نمینی، که در ترجمه‏ی بخش‏های انگلیسی این نامه‏ها و ویرایش کتاب، نهایت هم‌کاری را با من داشت و هم‌واره، هم‌دل و مشوق من بود، بی‌نهایت سپاس‌گزارم.

محمد مفتاحی

اسفند 1395