کتاب تاریخ فقه و فقها نشر سمت

این کتاب برای دانشجویان رشته الهیات شاخه فقه و حقوق اسلامی در مقطع کارشناسی به عنوان منبع اصلی درس «تاریخ فقه و فقها 1 و 2» به ارزش 4 واحد تدوین شده است. امید است علاوه برجامعه دانشگاهی، طلاب حوزه‌های علمیه نیز از آن استفاده کنند.

پیشگفتار چاپ سوم

پیشگفتار: سخنی کوتاه و کلّی در منابع تاریخ فقه

مقدمه

بخش اول: عصر تشریع

1ـ1 دوره تشریع

2ـ1 گوشه‌هایی از زندگانی رسول اکرم (ص)

3ـ1 کاتبان وحی

4ـ1 تدوین‌کنندگان حدیث

بخش دوم: مختصری درباره ادوار فقه اهل سنت و معرفی فقهای آنان

1ـ2 دوره اول: عصر صحابه

2ـ2 دوره دوم: عصر تابعین

3ـ2 دوره سوم: عصر پیشوایان مذاهب

4ـ2 دوره چهارم: دوره توقّف اجتهاد و گزینش مذاهب

5ـ2 دوره پنجم: عصر تقلید محض

6ـ2 دوره ششم: عصر حاضر

بخش سوم: ادوار فقه شیعه و معرفی فقها و دانشمندان شیعه

1ـ3 دوره اول: عصر تفسیر وتبیین

2ـ3 دوره دوم: عصر محدثان

3ـ3 دوره سوم: عصر آغاز اجتهاد

4ـ3 دوره چهارم: عصر کمال و اطلاق اجتهاد

5ـ3 دوره پنجم: عصر تقلید

6ـ3 دوره ششم: عصر نهضت مجدد مجتهدان

7ـ3 دوره هفتم: عصر پیدایش مذهب اخباریان

8ـ3 دوره هشتم: عصر جدید استنباط

9ـ3 دوره نهم: عصر حاضر

بخش چهارم: ادوار علم اصول فقه و دانشمندان این علم

مقدمه

1ـ4 فصل اول: پیدایش علم اصول و مقام آن در میان علوم دیگر

2ـ4 فصل دوم: تحول علم اصول در طول تاریخ فهرست أعلام

گزیده منابع و مآخذ


چاپ سوم، ویراست 2: با تجدید نظر

- بدون شک دانستن تاریخ پیدایش و تحول هر علم در درک مسائل آن علم نقش بسزایی دارد و هنگامی میتوان سیر تطوّر یک علم را بررسی کرد که از آثار و شیوه کار علمی دانشمندان در آن رشته آگاهی داشت بنابراین تحقیق و تتبع در تاریخ فقه و فقها و به تبع آن آشنایی با تاریخ اصول فقه و دانشمندان این علم برای درک بهتر این دانشها امری ضروی است. قبل از آغاز بحث لازم است به عنوان مقدمه درباره چند اصطلاح به اختصار توضیحاتی داده شود ۱-۱- تاریخ چیست؟ گرچه امروزه تاریخ را به ذکر چرایی پیدایش واسطه در ثبوت) اشیاء هم اطلاق کرده اند و به آن فلسفه تاریخ نام داده اند لیکن بدون شک در اصل واژه «تاریخ» عبارت از بیان موقعیت زمانی اشیاء بوده است و در اینجا هم همین معنی مقصود اصلی است، گرچه احیاناً از علل وقوع حوادث هم بحثی به میان آمده است. تاریخ دارای دو جنبه است یکی بیان جنبه حدوث یعنی وجود پس از عدم مطلق شیء و دیگری بیان تحول حادث در طول زمان تاریخ فقه و فقها بین شیعه و سُنّی بیشتر به جنبه دوم توجه دارد؛ زیرا درست است که در تاریخ فقه از عصر تشریع هم که آغاز پیدایش احکام است سخن به میان آمده است اما این به معنای آغاز پیدایش فقه یعنی استنباط احکام نیست فقه به معنای استنباط احکام شرعی به صورت گسترده از زمانی آغاز شد که دسترسی به منبع وحی و مفسران بی واسطه آن امکان نداشت؛ یعنی دوره تشریع و بیان احکام به وسیله پیامبر الله و دوره صحابه و ائمه معصومين الالام : مفسران احکام سپری شده بود. البته مورخان فی الجمله از پیدایش احکام به طور کلی هم بحث کرده اند ولی چه بسا مناسب تر این بود که درباره منشا پیدایش کلیات احکام بحث میکردند. مثلاً منشا پیدایش احکام عبادی چیست؟ منشا پیدایش احکام بیع و اجاره و غیره چه بوده است؟ چه چیز سبب شد خیار مجلس...

 از قبیل عکرمه مولی ابن عباس نافع مولى عبدالله بن عمر، محمد بن سیرین مولی انس بن مالک و عبد الرحمن بن هرمز أعرج مولى محمد بن ربيعه. امتیاز پنجم در همین دوره نزاع در مبانی استنباط مسائل فقهی ، سنت، اجماع قیاس و غیره بین اهل رأى اصحاب قیاس) و اهل حدیث (اصحاب آثار) آغاز شد و به دوره های بعد منتهی گشت. البته کبار صحابه حتی الامکان از اعمال رأی پرهیز داشتند و چندان تمایلی به رأی نشان نمی دادند و احیاناً از عمل به آن مذمت می کردند ولی پس از عهد خلفای راشدین گرچه برخی تنها در موارد قرآن و حدیث فتوا می دادند و از محدوده آن به موارد مشابه تعدی نمی کردند گروهی در پی به دست آوردن علل تشریع بودند تا از آن راه بتوانند احکام موارد مشابه را پیدا کنند. این عمل قیاس نام گرفت. کم کم کار اهل رأی بالا گرفت و حتی چه بسا برخی از احادیث را به علت مخالفت با اصول و عللی که به دست آورده بودند رد می کردند مخصوصاً اگر با احادیث دیگر در تعارض بود. اغلب این شیوه در بین اهل عراق شایع بود چنانکه شیوه اول در بین اهل حجاز گویند: ربيعة بن فروخ مشهور به ربيعة الرأی از سعید بن مسیب از تابعین و بزرگان فقهای اهل مدینه پرسید دیه یک انگشت زن چیست؟ گفت: ده شتر، گفت: دو انگشت؟ گفت بیست پرسید سه انگشت؟ گفت: سی پرسید: چهار؟ در پاسخ گفت: بیست. پرسید: جرح که زیادتر شد دیه کمتر میشود؟ سعید از او پرسید: آیا تو عراقی هستی؟ این سنت است. سعید معتقد بود که زن تا ثلث دیه با مرد در دیه مساوی است از ثلث که گذشت دیه او نصف دیه مرد میشود.

اگر برای اهل حدیث و اهل رأی سه مرحله قائل شویم: تكون ظهور و انضباط ، دوره صحابه را باید از مرحله اول بشناسیم دورۀ تابعین را از مرحله دوم و چنانکه خواهد آمد، دوره بعد را از مرحله سوم.

بنابراین - چنانکه اشاره شد - در این دوره اهل حدیث و اهل رأی ظاهر شدند دسته اول از ظواهر نصوص تجاوز نمی کردند بر خلاف دسته دوم. از جمله کسانی که از اهل عراق به رأی و قیاس مشهور شدند ابراهیم بن یزید نخعی کوفی بود. وی فقه را از دایی خود عَلْقَمَة بن قیس نخعی از بزرگترین شاگردان ابن مسعود آموخت. ابراهیم بن یزید استاد حماد بن ابی سلیمان و او استاد ابو حنیفه بود. ابراهيم معاصر عامر بن شراحیل شعبی ، محدث کوفه بود که با به کارگیری رأی در استنباط احکام مخالف بود.