کتاب نظام سیاسی و دولت در اسلام

این کتاب برای دانشجویان رشته علوم سیاسی و فقه سیاسی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد به عنوان منبع اصلی درس «نظام سیاسی و دولت در اسلام» به ارزش 3 واحد تدوین شده است.

دولت در جامعه اسلامی، همانند دیگر جوامع بشری، نه تنها بیانگر وجود مجموعه‌ای از نهادهاست، بلکه حاکی از وجود نگرشها و شیوه‌های خاصی از اعمال و رفتار است که منحصراً مدنیت اسلامی خوانده شده،‌ در واقع جزیی از تمدن اسلامی محسوب می‌شود. هدف اساسی نوشته حاضر، بررسی چهارچوب منطقی و نظام‌وار هر یک از نظریه‌های نظام سیاسی در اسلام از یک سو، و شیوه استناد این نظریه‌ها به ادله‌ای از قرآن و سنت، و نیز اجماع و عقل از سوی دیگر است. در این کتاب سه گونه کلان از نطریه‌های نظام سیاسی شیعه، اهل سنت و خوارج طرح شده و کوشش شده است هر یک از سه گونه نظریه‌ها به دوران قدیم و جدید تقسیم شود. بدین‌سان، ضمن توضیح ویژگیهای عمومی مهم‌ترین نظریه‌های شش‌گانه در تفکر اسلامی، تلاش شده است مناسبات درونی این نظریه‌ها، تأثیر آنها بر یکدیگر و تأثر آنها از یکدیگر در درون تفکر اسلامی، و نیز تأثیرات برخی جریانهای بزرگ فکری و خارج از تمدن اسلامی، از جمله تجدد غربی، در سیمای عمومی نظریه‌های نظام سیاسی در اسلام ارزیابی شود. بخش مستقلی نیز به نظریه‌های نظام سیاسی در جمهوری اسلامی ایران اختصاص یافته است. بخش پایانی کتاب شامل منابع فارسی و لاتین است.

درآمدی بر نظریه های نظام سیاسی در اسلام

تحولات فکری و سیاسی جهان اسلام نشان میدهد که باید به دلایلی چند در خصوص نظام سیاسی و دولت در اسلام اندیشه کرد به لحاظ عملی مشکل بتوان زندگی را بدون دولت تصور نمود. دولت در جامعه اسلامی، همانند دیگر جوامع بشری، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ای از نهادهاست بلکه حاکی از وجود نگرشها و شیوه های خاصی از اعمال و رفتار است که منحصراً مدنیت اسلامی خوانده شده در واقع جزئی از تمدن اسلامی محسوب میشوند میتوان گفت که سیاست و دولت به گونه ای ظریف در قسمت عمده زندگی ما نفوذ و رخنه می کند. زندگی انسانها در درون نظام سیاسی و دولت آغاز میشود و پایان میپذیرد بدین سان دولت در جوامع اسلامی هر چند مفهومی پیچیده است واقعیت روزمره ای است که نمی توان نادیده گرفت. لازم است قبل از آنکه درباره نسبت و رابطه خود با دولت بیندیشیم از نظریه یا نظریه های دولت در فرهنگ اسلامی نیز اطلاعاتی به دست آوریم.

اشارات فوق بدین معنی است که دولت در فرهنگ اسلامی، نه امری تصادفی و اتفاقی است و نه سازمانی انفعالی و بی طرف که بتوان نادیده گرفت. دولت اسلامی دارای برخی مختصات هندسی و ویژگیهای منحصر به فرد است که هر چند به تدریج در طی زمان شکل گرفته اند فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتاً نیازمند درک چنان نظریه های کلامی و فقهی است که در آن هندسه و خصوصیات مندرج هستند. گاهی نظریه پردازی درباره دولت معطوف به امر پسینی است؛ به این معنی که در پی فهم ساختارهای موجود دولت اسلامی پس از پیدایش آنها بر می آید.

خلیفه در واقع مقامی صرفاً دینی و محروم از قدرت دنیوی تلقی می شد. بار تولد ادعا می کند که با تفکیک قدرت دینی و دنیوی در جامعه اسلامی بین خلیفه و سلطان اروپاییان و مسلمانان خلیفه را با پاپ رم یکسان و قابل مقایسه می دانستند. به هر حال در نظریه های نظام سیاسی سنتی حاکم اسلامی به تنهایی مسئول تمام مسائل دینی، سیاسی، اجتماعی قضایی و غیره است. این فراء (۴۵۸۳۸۰ ق)

وظایف ده گانه امام را درباره امور امت چنین بر می شمارد

حفظ دین بر اساس اصولی که مورد اجماع امت است تا بدین وسیله هم دین از هر گونه تحریف حراست شود و هم امت از گمراهی در امان باشد. تنفیذ و اجرای احکام در خصوص طرفین مشاجره به منظور قطع خصومت برقراری انصاف و جلوگیری از گسترش ظلم ظالم و ضعف مظلوم. اقامه حدود شرعی به منظور حفظ محارم خداوند و حقوق مردم حفظ و حراست از مرزها به وسیله نیروی دفاعی و قوای بازدارنده حمایت از جامعه و برقراری امنیت بین مردمان به گونه ای که انسانها با طيب خاطر به کسب و کار و معیشت و سفر بپردازند.

 جهاد بعد از دعوت با دشمنان اسلام جمع آوری بیت المال و یا اموال عمومی بر اساس شریعت یا اجتهاد حاکم.

تعیین میزان پرداختی کارگزاران دولت و دیگر کسانی که به دلیلی استحقاق برداشت و استفاده از اموال عمومی را دارند. مباشرت و نظارت مستقیم در امور و احوال جامعه به منظور اهتمام بیشتر به سیاست امت و حراست ملت نصب انسانهای امین و صالح به منظور واگذاری امور اداری، مالی سیاسی، نظامی، قضایی و عبادی به آنان بدین سان، ابن فراء توضیح میدهد که امام برای اجرای وظایف ده گانه فوق چهار نوع حکم و انتصاب ولایی صادر میکند ولایت عامه در امور عامه، ولایت عامه در امور خاصه ولایت خاصه در امور عامه و ولایت خاصه در امور خاصه...