کتاب فیلم ها و احساس ها 7

جان کاساوتیس برای سینه‌فیل‌های ایرانی نامی آشناست و نزد بسیاری از منتقدان جایگاهی ویژه دارد. هریک از ما حتی اگر همه‌ی فیلم‌های او را ندیده باشیم، قطعاً شاخص‌ترین‌ها را دیده‌ایم. حتماً فیلمی، سکانسی یا لحظه‌ای از فیلم‌های او هست که هرازگاهی گوشه‌ای از ذهن‌مان را قلقلک دهد و ما را وسوسه کند که از نو به سراغش برویم و به‌خاطر بی‌شمار لحظه‌های جادویی سینه‌فیلیایی از نو به تماشایش بنشینیم. مگر بده‌بستان‌های کلامی جنا رولندز و جان کاساوتیس در شب افتتاح یا شوخی‌های مستانه‌ی بن گازارا به‌وقت بازیِ آوازخوانی در شوهران از یاد رفتنی‌اند؟ مگر رقص نرم و آرام میبل زنی تحت تأثیر با موسیقی دریاچه‌ی قوی چایکوفسکی و ترنم آرام زمزمه‌هایش در همخوانی با آن فراموش شدنی‌اند؟

کاساوتیس در همجواری با سینمای تجاری، با همراهی اعضای خانواده و نزدیک‌ترین دوستانش، آجر به آجر، بنای سینمای مستقل امریکا را پی‌ریزی کرد؛ بنایی که بعدها به دست سینماگران مستقل دیگری تکمیل شد. سینمای او نه صرفاً به لحاظ سرپیچی از جریان‌های رایج سینمایی و یکه‌تازی در مسیر دشوار فیلم‌سازی، بلکه به دلیل فرم سینمایی، روایت و شخصیت‌پردازی‌هایش بدیع، خلاق و منحصربه‌فرد است؛ آنچنان که راه را برای جدل‌های سینمایی هموار می‌کند. در ایران و در میان سینه‌فیل‌های و منتقدان ایرانی، کمتر صدای ساز مخالفی درباره‌ی سینمای کاساوتیس به گوش رسیده و می‌رسد و از طرف دیگر، موافقان نیز کمتر دست به قلم شده‌اند و دلیل موافقت‌شان را به روی کاغذ آورده‌اند. کتاب حاضر، بدون ادعای جامعیت، فقط می‌خواهد درآمدی باشد بر سینمای فیلم‌سازی که آثارش نه برش‌هایی از زندگی، که آینه‌ی تمام‌نمای زندگی‌ است.

جان کاساوتیس؛ مجموعه مقالات با مقدمه‌ی نیکُل برنز، تحلیل‌گر نام‌آشنای فرانسوی که اولین اثرش تک‌نگاری‌ای درباره‌ی سایه‌هاست، آغاز می‌شود و نکات درخور توجهی را مطرح می‌کند. سپس کتاب در دو بخش ادامه می‌یابد که هریک به جای درنگ بر تک فیلم‌ها، می‌کوشد نگاهی به کلیت سینمای کاساوتیس به دست دهد و گاهی چند فیلم مشخص را در مرکز بحث بگنجاند. بخش اول، «جهان کاساوتیس»، به فضای کلی و درون‌مایه‌ها و مشخصه‌های سینمای فیلم‌ساز می‌پردازد و بخش دوم، «فیلم‌نامه‌نویسی، بداهه‌پردازی، بازیگری» بر سه مؤلفه‌ی اساسی و ساختارساز سینمای کاساوتیس درنگ می‌کند و این عناصر را با بررسی نمونه‌هایی از فیلم‌ها وا می‌کاود.

کشف هریک از فیلم‌های جان کاساوتیس همپای تجربه‌ی فیزیکی بی‌مانندی در سینماست. گویی با از بین رفتن تمام فاصله‌ها، تماشاگری که تنها چند گام با پرده فاصله دارد، به درون گردباد احساسی سوزان و بی‌واسطه کشیده می‌شود. سینمای کاساوتیس پیش از هر چیز، همچون نیروی شگفت‌انگیزی برای زندگی است، همچون عطشی سیری‌ناپذیر برای زیستن. هر تماشاگری از سکانس‌های طولانی فیلم‌های کاساوتیس خاطراتی به ذهن سپرده است؛ فیلم‌هایی همچون چهره‌ها، شوهران و زنی تحت تأثیر که در آن‌ها بازیگران و شخصیت‌های درآمیخته با هم، خود را به دست این نیروی وجودی می‌سپارند، آن هم تا مرز جنون یا فروپاشی تن. آری تن: تنی در عین حال نحیف و زورمند، توده‌ای برآمده از عصب و حس که به درون مهلکه‌ی نابودی خویش کشیده می‌شود؛ تن یا چه بهتر که بگوییم تن‌هایی که در هم می‌آمیزند، تا بدانجا که گاه نمی‌توان از هم تمیزشان داد. در چهره‌ها، هر سکانس، هر بلوک زمانی، چیزی نیست جز میزانسن، فیلم‌برداری، ضبط و ثبت تن‌هایی که در هم می‌آمیزند، از هم جدا می‌شوند، با هم برخورد می‌کنند و در هم می‌پیچند. شاید شگفت‌انگیزترین لحظه همان لحظه‌ای باشد که چِت (سیمور کَسِل) تلاش می‌کند ماری (لین کارلین) را که قصد خودکشی داشته، به زندگی بازگرداند، می‌خواهد کاری کند که بالا بیاورد، سیلی‌اش می‌زند و میان بازوها فشارش می‌دهد تا عاقبت بیدار می‌شود.

ایده‌آل جان کاساوتیس همین است: دو تنی که بدل می‌شوند به تنها یک تن، همچون پدر و پسرِ یکی شده در جویبارهای عشق، آن زمان که ناگهانی و هیجان‌آلود یکدیگر را در آغوش می‌گیرند. بالطبع حس لامسه نقش بنیادین دارد، از آن رو که تنها پیوند ممکن بین دو تن است.

رابرت هارمن در جویبارهای عشق دست یاری پزشک را رد می‌کند، چرا که خودش می‌تواند صرفاً با در آغوش گرفتن خواهرش (جنا رولندز) نیروی بازگشت به زندگی را به او ارزانی دارد. این‌گونه است که دوربین نیز با حس لامسه عجین می‌شود؛ چشمی است که چهره‌ها و تن‌ها را بیش از آنکه ببیند لمس می‌کند.

این تن اغلب محدودیت‌هایی نیز دارد. این تنِ تا بدین حد حی‌وحاضر و تا بدین حد سرزنده و پویا، تنی است شکننده و در معرض خودویرانگری. در شوهران، شب افتتاح، چهره‌ها، زنی تحت تأثیر یا جویبارهای عشق، کاساوتیس بارها و بارها تصاویری نشان می‌دهد از تن‌هایی که از پا در می‌آیند؛ تن‌هایی که در بند الکل، جنون یا مواد مخدر، ماهیت مادی‌شان را فرو می‌نهند: تهوع در شوهران، سقوط چندباره در شب افتتاح یا چهره‌ها، ضربه و زخم در زنی تحت تأثیر یا شب افتتاح، ضعف و بی‌حالی در جویبارهای عشق. کاساوتیس لحظات بی‌حسی و بی‌خویشتنی را از نزدیک پی می‌گیرد، لحظاتی که تن به همان اندازه که حضور دارد، تجزیه نیز می‌شود. اگر فیلیپ گرل از تنِ در حال بازسازی فیلم می‌گیرد، کاساوتیس وقتش را صرف متلاشی کردن آن می‌کند؛ اما این فروپاشی بدون بازیابی خویشتن صورت نمی‌گیرد. کاساوتیس به منتهای حرمان و به درجه‌ی صفر زیستن دست می‌یازد، اما این کار برای درک بهتر آن انسانی است که مشغول بازسازی خویشتن است. او نیز با آنتونن آرتو هم‌عقیده است که در حالت تن می‌گوید: «باید بی‌نصیب شده باشی از زندگی، باید بی‌نصیب شده باشی از تحرک عصبیِ وجود، و از اجابت آگاهانه‌ی عصب، تا درک کنی که معنا و شناخت هر اندیشه‌ای تا به کجا در سرزندگی و پویایی عصبیِ رگ و پی‌ها پنهان است.»