کتاب جامعه شناسی نخبه کشی

کتابی است از علی رضاقلی و با زیر عنوانِ تحلیل جامعه‌شناختی برخی از ریشه‌های تاریخی استبداد و عقب‌ماندگی در ایران. آیا تغییر و اصلاح در ساخت و بافت جوامع، به دست نخبگان و از بالا انجام می‌شود یا براثر تحول در زمینه و بستر اجتماعی و از پایین؟

در دو سده‌ی اخیر، برخی نخبگان سیاسی ایران می‌خواسته‌اند در ساخت و بافت جامعه‌ای که بر صدر آن قرار می‌گرفته‌اند اصلاحاتی بکنند و تغییراتی دهند. گرچه اینان در وجدان تاریخی توفیقاتی به دست آورده‌اند و نامشان به نیکی بر صفحه‌ی روزگار بر جا مانده است اما خود قربانی خواست‌ها و بستر نامساعد اجتماعی شده‌اند. نمونه‌ی بارز آن میرزا تقی‌خان امیرکبیر است و پیش از او میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام و پس از او دکتر محمد مصدق.

این سه تن، نه درخواست و اراده تنها بودند و نه در نتیجه‌ای که عایدشان شد.

در این کتاب، عوامل و عوارض درونی و بیرونی و روش‌های بیرون رانده شدن اینان از گود بررسی و سعی شده است عوامل و موانع توسعه‌ی سیاسی و اجتماعی ایران شناخته شود.

کارهای اجتماعی، نه خلق‌الساعه است و نه انفرادی که بتوان آن را به‌صورت منفک و مجزا در نظر گرفته و بررسی کرد. برخورد تحلیلی با رفتار اجتماعی بیانگر این نکته است که عمل اجتماعی عملِ ساخت‌یافته‌ای است که در یک نظام روابط متقابل شکل می‌گیرد. از راه یک بررسی تحلیلی نظام‌وار می‌توان به کنه کارکرد و تغییرات یک نظام اجتماعی واقف شد. برخورد تحلیلی، مشکل‌تر از برخورد عوامانه‌ی ساده است که با مسائل اجتماعی می‌شود. با کار تحلیلی عمیق می‌توان علل عدم توفیق یک فرهنگ عهد عتیق در به دست آوردن حقوق فردی و اجتماعی جدید ناشی از تحولات جدید و صنعتی شدن را فهمید. اندیشه‌ی مرسوم جامعه‌ی ما ناخودآگاه اول خود را تبرئه می‌کند و سپس گناه همه‌ی جنایات را در استبداد و استعمار خلاصه می‌کند. این در حالی است که در معنی دقیق خواسته‌های خود و قالب‌های اجتماعی و چگونگی رشد و نمو واقعیات عینی اجتماعی مسبوق به آن‌ها تأمل نمی‌کند.

در کتاب حاضر، ادعایی به بررسی همه جانبه‌ی مسائل مطروحه نیست، اما سعی می‌شود که لایه‌ی عمیق‌تری از جامعه‌ی ملی و سیاستِ اقتصادی خارجی و عملکرد نخست‌وزیران آن مورد تحلیل قرار گیرد، ضمن اینکه بیشتر توجه روی سه شخصیتی است که این کتاب برای اولین‌بار دست‌های آلوده اجتماعی را در کشتن آن‌ها برملا کرده است (قائم مقام/ امیرکبیر/ مصدق). کتاب سعی می‌کند عملکرد متقابل نظام سیاسی و جامعه را ببیند و نقاط فاسد و ضعف را به‌صورت عمیق‌تری مشاهده کند و عامل اصلی بدبختی را نیز در لابه‌لای بافت اجتماعی ایران در پانصد سال گذشته جست‌وجو نماید.

باب تجارت ایران از قبل از صفویه مفتوح بود. این گشادگی به ضرر اقتصاد ایران بود چون یک اقتصاد سنتی در مقابل یک اقتصاد صنعتی قابلیت تحمل ندارد و بالاجبار شکست می‌خورد و درنهایت می‌بایستی الگوی توسعه‌ی کشورهای صنعتی را بپذیرد. این واقعه بعد از دو سه قرنی که از ظهور اقتصاد جدید می‌گذشت حالت جدی به خود گرفت و در نیمه‌ی اول قرن هجدهم کار خود را با ایران یکسره کرد.

به موجب قرارداد ترکمانچای سیاست درِ باز تحمیل شد که هنوز برقرار است. به علت تفاوت بین اقتصاد ایران با اقتصاد غرب، تجارت به‌صورت آزاد به ضرر ایران تمام می‌شد. امیر نیز بر این امر وقوف داشت و به‌صورت‌های مختلف در راه نابه‌کار کردن قرارداد بود. این امر سفارت‌خانه‌های خارجی را به‌شدت ناراحت کرده بود. امیر در زمینه‌ی تجارت، جمعی از تجار بلندپایه و کارکرده ایران را به مناسبت‌های مختلف گرد می‌آورد و مباحث تجارت را با آن‌ها به بحث می‌گذاشت و خود در آن بحث شرکت می‌کرد و آن‌قدر بحث را زیر و بالا می‌کرد تا به نتیجه مطلوب برسد، پس آنگاه جهت اجرا برای آن فرمان صادر می‌کرد. در زمان او تجارت داخلی و خارجی رونق گرفت. منبع درآمد دولت رو به فزونی نهاد. در اواخر کار محمد شاه قراردادی جهت بازرگانی با فرانسه تنظیم شده بود. این قرارداد از نظر شکل و محتوی شبیه قراردادهای ایران با روس و انگلیس بود و سیاست باز در آن مورد توجه قرار گرفته شده بود. عمر محمد شاه به امضاء قرارداد وفا نکرد. امیر از امضاء قرارداد سر باز زد، سفیر فرانسه امیر را تهدید به قطع رابطه کرد و امیر باز هم قرارداد را امضا ننمود. سفیر فرانسه ایران را ترک کرد در‌حالی‌که امیر همچنان در بیان و در عمل می‌گفت که منافع ما در رونق صنعت است و نه در وارد کردن هر بنجل خارجی.