کتاب داستان

کتاب داستان؛ ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی دربارهٔ اصول است نه قوانین، قانون می‌گوید: «باید آن را به این طریق انجام دهی.» اصل می‌گوید: «این عملی است ... و همواره نیز چنین بوده است.» این دو از اساس با هم فرق دارند. لزومی ندارد اثر شما نسخه‌برداری از یک فیلم‌نامه خوش‌ساخت باشد؛ بلکه باید در چارچوب اصولی که به هنر ما شکل داده خوش‌ساخت باشد. نویسندگان ترسو و بی‌تجربه از قوانین پیروی می‌کنند و نویسندگانِ عصیانگر و مدرسه‌ندیده قوانین را می‌شکنند. اما هنرمندان استادِ شناختِ فرم‌اند.

این کتاب دربارهٔ فرم‌های ابدی و جهانی است نه فرمول‌ها هرآنچه دربارهٔ سرمشق‌ها و الگوهای مطمئن داستان‌گویی برای کسب موفقیت تجاری گفته می‌شود، یاوه‌ای بیش نیست. به رغم وجود برخی گرایش‌ها، بازسازی‌ها و دنباله‌سازی‌ها، وقتی به کلیت سینمای هالیوود نظر می‌کنیم نه به پیش‌الگوها بلکه به تنوع حیرت‌انگیزی در زمینه طرح داستان برمی‌خوریم. 

کتاب رابرت مک کی مشوق خلق آثاری است که تماشاگران را در شش قاره به هیجان می‌آورند و تا چندین دهه جذابیت خود را حفظ می‌کنند. هیچ‌کس به کتابی که بازارگرمی برای ته‌مانده‌های هالیوود را آموزش می‌دهد نیاز ندارد. چیزی که نیاز داریم کشف دوبارهٔ اصولی است که زیربنای هنر ما را می‌سازند، اصول هدایتگری که به استعدادها پروبال می‌دهند. یک فیلم چه در هالیوود ساخته شده باشد و چه در پاریس یا هنگ‌کنگ، در صورتی که واجد کیفیات کهن‌الگویی باشد در سراسر جهان و در زنجیره‌ای پیوسته مورد استقبال قرار می‌گیرد، استقبالی که سینه به سینه و نسل به نسل تداوم می‌یابد.

کتاب داستان، ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی دربارهٔ کهن‌الگوهاست نه کلیشه‌ها. داستان کهن‌الگویی نخست یک تجربهٔ انسانی فراگیر را کشف می‌کند و آن‌گاه خود را در لفافهٔ یک بیانِ هنری یکه و به لحاظ فرهنگی خاص، می‌پیچد. اما داستانِ کلیشه‌ای به دلیل فقر یکسان در فرم و محتوا، فرآیند فوق را معکوس می‌کند. این نوع داستان ابتدا خود را به تجربه‌ای محدود و درون‌فرهنگی مقید می‌کند و سپس به جامهٔ کلیات فرسوده و نامشخص درمی‌آید. داستان‌های کلیشه‌ای در خانه می‌مانند اما داستان‌های کهن‌الگویی اهل سفرند. از چارلی چاپلین تا اینگمار برگمان و از ساتیاجیت رای تا وودی آلن، استادان داستان‌گویی در سینما درگیری دوگانه‌ای را که مشتاقانه در جست‌وجوی آنیم به ما ارزانی می‌دارند. 

این کتاب دربارهٔ دقت و کمال است نه راه‌های میانبُر نوشتن فیلم‌نامه از نخستین جرقه تا نسخهٔ نهایی ممکن است به اندازهٔ نوشتن یک رُمان وقت ببرد. دنیا، شخصیت‌ها و داستانی که نویسندگان فیلم‌نامه و رُمان می‌آفرینند به لحاظ پیچیدگی فرقی با هم ندارند، اما چون فضاهای خالی در صفحات فیلم‌نامه بسیار است، به‌اشتباه تصور می‌کنیم که نوشتن فیلم‌نامه سریع‌تر و آسان‌تر از رُمان است. درحالی‌که نویسندگان باحداکثر سرعت صفحات را سیاه می‌کنند، فیلم‌نامه‌نویسان بارها وبارها نوشته‌های خود را حذف می‌کنند و در بیان حداکثر مفاهیم در حداقل کلمات مصمم و بی‌ملاحظه‌اند؛ ایجاز وقت‌گیر است و کمال در سایهٔ پشتکار به دست می‌آید.

کتاب داستان، ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی دربارهٔ واقعیات است و نه رازهای نویسندگی. در بیست وسه قرنی که از نوشته‌شدن فن شعر به‌وسیله ارسطو می‌گذرد، رازهای داستان همان‌قدر مشهور خاص و عام بوده است که کتابخانه سر خیابان. در حرفهٔ داستان‌گویی نکته غامض و دشواری وجود ندارد. درواقع در نگاه نخست، داستان‌گویی در سینما به شکل گول‌زننده‌ای آسان به‌نظر می‌رسد. اما وقتی گام به گام به مرکز نزدیک می‌شویم و می‌کوشیم داستان را صحنه به صحنه پیش ببریم کار به‌تدریج دشوار می‌شود، زیرا می‌فهمیم که روی پرده جایی برای مخفی‌شدن نیست.

اگر فیلم‌نامه‌نویس نتواند صرفا با درامِ صحنه بر ما تأثیر بگذارد قادر نیست همچون رُمان‌نویس در کلام مؤلف یا همچون نمایشنامه‌نویس در تک‌گویی‌ها، پشت کلماتِ خود پنهان شود. او نمی‌تواند با زبانی توصیفی و عاطفی اِشکال‌های منطقی، انگیزه‌های ناکافی یا عواطف بی‌رنگ‌ورو را بپوشاند و به ما بگوید که به چه چیزی فکر کنیم یا احساسمان چه باشد.

این کتاب دربارهٔ تسلط بر هنر است نه پیشگویی. بازار هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید که چه چیزی خواهد فروخت و چه چیزی نه، چه چیزی موفق خواهد بود و چه چیزی شکست خواهد خورد، زیرا هیچ‌کس نمی‌داند. آشغال‌های هالیوود با همان محاسبات اقتصادی ساخته شده‌اند که پرفروش‌ترین‌ها و درام‌های تیره‌وتار و غمگین که در نظر عقل سلیم به فهرستی از کارهایی که هرگز نباید انجام شود شباهت دارند، به‌آرامی بازارهای داخلی و خارجی را تسخیر می‌کنند. در هنر ما هیچ تضمینی وجود ندارد. و درست به همین دلیل است که خیلی‌ها از مزاحمت و دخالت در امور خلاقه بیمناک‌اند.

کتاب مک کی دربارهٔ احترام به تماشاگر است نه تحقیر وی. وقتی آدم‌های بااستعداد چیز بدی می‌نویسند معمولا به یکی از این دو دلیل است: یا احساس پایبندی به اثبات یک ایده آن‌ها را کور کرده و یا افسار خود را به دست احساسی داده‌اند که باید بیانش کنند. اما وقتی آدم‌های بااستعداد چیز خوبی می‌نویسند عموما یک دلیل بیشتر ندارد: نیروی محرکه آنها تمایل به لمس کردن تماشاگر است.

کتاب داستان، ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی دربارهٔ خلاقیت است نه نسخه‌برداری.