کتاب آینه ای در دوردست قرن مصیبت بار چهاردهم

سده چهاردهم میلادی، آیینه‌ای از جنبه‌های مختلف بر ویژگی‌ها و تقدیر بشر است. در آن دوران، مردم در برابر مصائب پوسته‌های نازک خود را کنار می‌گذاشتند و هویت واقعی خود را نمایان می‌کردند. این سده، زمانی پر از فاجعه بود: جنگ‌های دراز و مخرب، فساد عمیق کلیسا، تفرقه‌ها و تضاد‌ها در میان رهبران مذهبی، بیماری‌های مهلک، خشونت‌ها و سرکوب‌ها و دستاویزهای زیادی از زندگی روزمره مردم که تحت فشار و درد قرار داشتند. بر انسان‌های امروز واجب است که گاهی وقتی برای تامل بگذارند، به عمق تاریخ نگاه کنند و بپرسند: چگونه انسان‌های گذشته در چنین شرایطی زنده ماندند و به سمت نور چگونه حرکت کردند؟

قرن چهاردهم میلادی را از جهات بسیاری می‌توان آینه تمام‌نمای سرشت و سرنوشت بشر دانست. این قرن دو تصویر متناقض را بازتاب می‌دهد: در یک طرف، عصری شکوهمند از نبردها، صومعه‌ها، شجاعت و جوانمردی؛ و در طرف دیگر، فساد باورناپذیر کلیسا، بیماری همه‌گیر مرگبار، تاراج بی‌پایان راهزنان و رنج وصف ناشدنی مردمان در زیر یوغ دروغ. «تاکمن» در این اثر آموزنده، نه تنها به کاوش در مهم‌ترین رویدادهای تاریخی می‌پردازد، بلکه سرشت و چگونگی زندگی روزمره در آن دوره را نیز به تصویر می‌کشد: چگونگی دوران کودکی انسان‌ها، معنای ازدواج، چگونگی سلطه پول و جنگ بر زندگی بردگان، اشراف و مبلغین مذهبی. تاکمن در این کتاب، زندگی کشیش‌ها، دانشگاهیان، تاجران، عارفان، وکلا، مزدوران نظامی، و البته شوالیه‌ها را به شکلی مستند و تأثیرگذار ارائه می‌کند. باربارا ورتهایم تاکمن (۱۹۱۲- ۱۹۸۹) گزارشگر و تاریخ‌نگار آمریکایی و برنده جایزه پولیتزر است. شور و شوق شگفت تاکمن به سرگذشت‌ها و ماجراهای تاریخ به‌نوعی جاذبه رمان به کارهای او می‌داد. با این که از تاریخ نویسان نامی کشور خود بود و سال‌ها ریاست «انجمن مورخان آمریکا» و نیز «فرهنگستان هنر و ادبیاتِ آمریکا» را به عهده داشت، برخلاف غالب مورخان «دانشگاهی»، در کارهای خود نیازی نمی‌دید که جز پژوهش‌هایش را عرضه کند.

در اکتبر سال ۱۳۴۷، دو ماه پس از سقوط کاله، کشتی‌های بازرگانی جنوایی با سرنشینانی مرده یا در سکرات مرگ به لنگرگاه مسینا در سیسیل رسیدند. آن‌ها از بندر کافاّ (فئو دوسیای کنونی) در کریمه می‌آمدند، جایی بر کرانه‌ی دریای سیاه که جنوایی‌ها در آن تجارتخانه داشتند. زیر بغل یا روی کشاله‌ی ران ملوانان بیمار غده‌های سیاهی به اندازه ی تخم مرغ یا سیب پیدا شده بود که از آن‌ها خون و چرک می‌آمد. بر اثر خونریزی داخلی، دمل‌ها و لکه‌های سیاهی روی بدن مبتلایان پراکنده می‌شد. بیماران دردی جانکاه می‌کشیدند و تنها پنج روز پس از بروز نخستین نشانه‌ها جان می‌دادند. با گسترش بیماری، به جای غده‌ها یا خیارک‌ها نشانه‌های دیگری همچون تب مدام و بزاق خونین شایع شد. قربانیانِ نشانه‌های تازه، سخت سرفه می‌کردند و عرق می‌ریختند و حتی زودتر از بیماران پیشین می‌مردند، ظرف سه روز یا کمتر، گاه حتی ظرف بیست و چهار ساعت. در هر دو نوع، هر چه از بدن خارج می‌شد بوی تعفن می‌داد: نفس، عرق، خون دمل‌ها و شُش‌ها، ادرار خونی و مدفوع خونی سیاه. نومیدی و افسردگی با این نشانه‌های جسمانی همراه می‌شد و هنوز اجل بیمار نرسیده، «مرگ روی چهره کز می‌کرد».

بیماری، طاعون خیارکی، دو نوع بود: یکی جریان خون را می‌آلود، موجب بروز غده‌های خارجی و خونریزی داخلی می‌شد و از راه تماس به دیگران سرایت می‌کرد و دیگری، نوع ریوی و بدخیم‌تر آن، شش‌های بیمار را فرا می‌گرفت و از راه تنفس انتقال می‌یافت. هر دو نوع طاعون همزمان ظهور کرده و سبب مرگ و میر انبوه و شیوع برق‌آسای بیماری شده بود. بیماری گاه چنان سریع عمل می‌کرد که بیمار شب سالم به بستر می‌رفت و صبح پیکر مرده‌اش را می‌یافتند. گاه پزشک از راه تماس با بیمار خود مبتلا می‌شد و خودش زودتر از او جان می‌داد. سرعت شیوع چنان بود که به گفته‌ی سیمون دو کو وینو، پزشک فرانسوی، یک بیمار می‌توانست به‌تنهایی «تمام دنیا را گرفتار کند. آنچه طاعون را ترسناک‌تر می‌کرد این بود که نه راه پیشگیری از آن را می‌دانستند و نه راه درمانش را.

رنج جسمانی و راز آلودگی اهریمنی بیماری در مرثیه‌ی غریبی که در وِیلز سروده شده به‌خوبی بازتاب یافته است: «مرگ همچون دودی سیاه ما را فرا می‌گیرد. بلا جوانه‌ها را می‌زند و شبح بی‌ریشه به سپیدی سیما رحم نمی‌کند. سوزی در چال زیر بغل قلبم را از اندوه می‌کند. می‌سوزاند می‌ترساند… سر به درد می‌آید و فریاد آدمی به آسمان می‌رود… غده‌ی ملتهب دردناکی ظهور می‌کند و می‌سوزد… همچون ذغال گداخته… توده‌ای جانگداز و خاکسترفام.» بیماری بروز زشتی داشت، مثل تخم‌های لوبیا، خرده‌های تُرد ذغال سنگ… نخستین آرایه‌های مرگ سیاه، خرده‌های پوست سوخته‌ی چَچَم، گروهی مختلفه‌ی بسیار، زخمی سیاه به اندازه‌ی سکه نیم پنی، مثل دانه‌ی قهوه.»

در سال ۱۳۴۶، شایعه‌ی ظهور طاعونی خانمان‌سوز به اروپا رسیده بود، طاعونی که گویا ابتدا در چین پدید آمده و بعد از راه تاتارستان (آسیای میانه) به هند و ایران و بین‌النهرین و سوریه و مصر رسیده و تمام آسیای صغیر را فرا گرفته بود.