کتاب صد روز آخر

«صد روز آخر» کتابی است به قلم محمود طلوعی پیرامون اسراری از وقایع روزهای سرنوشت‌سازی که به سقوط دودمان پهلوی انجامید. طی سال‌های گذشته، صدها کتاب در داخل و خارج ایران درباره‌ی انقلابی که به سقوط نظام ۲۵۰۰ ساله‌ی شاهنشاهی در ایران انجامید و دگرگونی عظیمی در اوضاع خاورمیانه و جهان پدید آورد نوشته شده است، ولی هنوز ناگفته‌های بسیاری درباره‌ی علل و عوامل و اسرار پشت پرده‌ی این انقلاب باقی مانده و هرچه زمان می‌گذرد اسرار و گوشه‌های مکتوم تازه‌ای از سیر وقایعی که به سرنگونی نظام سلطنتی در ایران انجامید، از زبان و قلم دست‌اندرکاران آن، یا کسانی که هریک به نحوی در جریان بخشی از این رویداد بزرگ تاریخی بوده‌اند فاش می‌گردد.

محمود طلوعی می‌گوید: «تعداد کتاب‌هایی که طی دهه‌های گذشته درباره‌ی انقلاب ایران و پیامدهای آن به زبان‌های مختلف در خارج انتشار یافته در تحقیقی که در سفری به خارج از کشور به عمل آوردم، از مرز دویست گذشته، درحالی‌که در داخل ایران تعداد کتاب‌هایی که به قلم نویسندگان و پژوهشگران ایرانی درباره‌ی علل و عوامل انقلاب و پیامدهای آن نوشته شده از انگشتان دو دست تجاوز نمی‌کند و بقیه ترجمه از منابع خارجی است.» نویسنده در سال ۱۳۷۰، نخستین اثر تحقیقی درباره‌ی انقلاب ایران را با عنوان «داستان انقلاب» منتشر نموده و قبل از آن نیز پنج اثر از نویسندگان خارجی را، که هریک به‌نحوی در جریان انقلاب ایران بوده‌اند، منتشر کرده است.

کتابِ «صد روز آخر» پژوهشی درباره‌ی وقایع صد روز سرنوشت‌ساز آخر انقلاب ایران است که کلیات آن در آثار پیشین نویسنده مورد بحث قرار گرفته و آنچه در این کتاب آمده، جزئیات وقایع این صد روز سرنوشت‌ساز با نکات تازه و ناگفته‌ای ا‌ست که طی سال‌های اخیر بر اطلاعات نویسنده درباره‌ی حوادث این دوران افزوده شده است.

البته نقل قول از نویسندگان خارجی یا کسانی که هریک به نحوی در جریان حوادث روزهای واپسین رژیم گذشته بوده‌اند به معنای تأیید گفته‌ها و نوشته‌های آن‌ها از طرف نویسنده نیست. برای مثال، ژیسکار دستن، رئیس جمهوری سابق فرانسه که مدعی است در جریان بعضی وقایع پشت پرده‌ی انقلاب ایران بوده و در کنفرانس معروف گوادلوپ نیز نقش کارگردانی داشته است، اخیراً در گفت‌وگو با یک روزنامه‌نگار ایرانی مطالبی را عنوان کرده که با آنچه قبلاً در کتاب خاطراتش نوشته بود تناقضاتی دارد. در این کتاب، متن نوشته‌ی او در کتاب خاطراتش نقل شده که بخشی از آن با نوشته‌های کارتر، رئیس جمهوری سابق امریکا، درباره‌ی جریان کنفرانس گوادلوپ مغایرت دارد. ژیسکار دستن مدعی است که لزوم برکناری شاه و خروج او را از صحنه‌ی سیاست ایران را نخستین‌بار کارتر در کنفرانس گوادلوپ عنوان کرد و بر این مورد اصرار ورزید، درحالی‌که کارتر می‌گوید ژیسکار دستن قبل از دیگران این موضوع را عنوان کرده و از پافشاری در برکناری شاه قصد بهره‌برداری سیاسی داشته است. نکته‌ی جالب توجه این است که نماینده‌ی ژیسکار دستن، بعد از پایان کنفرانس گوادلوپ در نوفل لوشاتو، به حضور آیت الله خمینی رسیده و درباره‌ی موضع فرانسه به طرفداری از انقلاب ایران و لزوم خروج شاه از صحنه در کنفرانس گوادلوپ داد سخن می‌دهد که آیت الله خمینی نیز از سیاست فرانسه سپاسگزاری می‌نماید که مبین کذب ادعای ژیسکار دستن در مصاحبه‌ی اخیر وی با یک روزنامه‌نگار ایرانی است.

نوشته‌های سفیران سابق امریکا و انگلیس در ایران و شرح مباحثات آن‌ها با شاه نیز باید با قید احتیاط تلقی شود، زیرا خاطرات هر دو سفیر بعد از مرگ شاه منتشر شده و شاهدی بر صحت و سقم ادعاهای آن‌ها وجود ندارد. همچنین کسانی که بعد از مرگ شاه مطالبی را از قول وی عنوان می‌کنند، معلوم نیست در ادعاهای خود کاملاً صادق باشند.

از منابع خارجی که در تدوین مطالب این کتاب مورد استناد قرار گرفته، کتاب All Fall down یا «همه‌چیز فرو می‌ریزد»، نوشته‌ی گاری سیک، مسئول بخش ایران در شورای امنیت ملی امریکا در زمان انقلاب است که به گمان نویسنده، معتبرترین اثری است که درباره‌ی انقلاب ایران در خارج انتشار یافته، زیرا نویسنده‌ی آن برخلاف مقامات مسئول دیگر وقت امریکا، از کارتر، رئیس جمهوری وقت امریکا، گرفته تا ونس (وزیر خارجه) و برژینسکی (مشاور امنیت ملی کارتر) و سولیوان (آخرین سفیر امریکا در ایران) موضع‌گیری نکرده و به دفاع از خود نپرداخته است. گاری سیک که به مناسبت سِمت خود در حکومت کارتر اطلاعات دقیق و دست اولی درباره‌ی مسائل ایران ارائه می‌دهد، بعد از کناره‌گیری از کار دولت هم به عنوان یکی از کارشناسان برجسته‌ی مسائل ایران شهرت یافته و در مقالات و سخنرانی‌های خود، نظریات واقع‌بینانه‌ای درباره‌ی مسائل ایران ارائه می‌دهد.

شرح وقایع صد روز آخر سلطنت شاه در این کتاب، بیشتر جنبه‌ی تحلیلی دارد. همچنین علاوه بر روزشمار، متن بعضی از سخنرانی‌ها و پیام‌های مهم و همچنین نوشته‌ها و مصاحبه‌هایی که زوایای تاریک وقایع صد روز آخر انقلاب را روشن می‌کند نقل شده است.

معرفی مختصر کتاب شرح و تحلیل جزئیات وقایع یکصد روز آخر سلطنت محمدرضا شاه پهلوی ( 13آبان ـ 22بهمن 1357) موضوعی است که نویسنده طی 21فصل آن را به نگارش درآورده است . عناوین تعدادی از بخش‌های کتاب عبارت‌اند از" :شمارش معکوس"، "صدای انقلاب شما را شنیدم"، "ناکامی دولت نظامی"، "روسها وارد میدان می‌شوند"، "شاه آخرین شانس خود را می‌آزماید"، "دولت بختیار"، "تب کودتا"، "آخرین روزهای شاه در ایران"، "حکومت بختیار و سیاست دوگانه آمریکا"، "مراحل سه گانه انتقال قدرت"، "نقشه خطرناک بختیار"، "بازگشت امام ."در بخش پایانی کتاب شش ضمیمه با این عناوین آمده است" :روزشمار وقایع صد روز آخر"، "تلاش برای تشکیل دولت جبهه ملی"، "آخرین پیام شاه :صدای انقلاب شما را شنیدم"، "پاسخ امام به سخنان شاه"، "بیانات مهم امام در نخستین روز بازگشت به ایران "و "بختیار و قره‌باغی یکدیگر را متهم می‌کنند ."

مروری بر خاطرات سولیوان و پارسونز آخرین سفیران امریکا و انگلیس در دربار شاه، که در روزهای بحرانی اواخر آذر و اوایل دی، مرتباً با شاه ملاقات می‌کردند و کتاب‌های برژینسکی و ونس و گاری سیک که در جریان وقایع روزمره‌ی ایران در این زمان بودند نشان می‌دهد که شاه در روزهای پایان آذر ماه و اوایل دی ۱۳۵۷ به موازات تلاشی که برای تشکیل یک دولت ائتلافی با شرکت شخصیت‌های مخالف به عمل می‌آورد به راه‌حل‌های دیگری نیز می‌اندیشید.

پارسونز که در همین روزهای بحرانی برای احراز سمت جدیدی در وزارت خارجه‌ی انگلیس به لندن احضار شده بود، و خودداری دولت انگلستان از تعیین سفیر جدیدی به جای وی در این شرایط، بر نگرانی‌های شاه از سیاست واقعی انگلیس در ایران می‌افزود، درباره‌ی آخرین ملاقات‌های خود با شاه در جریان تلاش او برای تشکیل یک دولت غیرنظامی چنین می‌نویسد:

در کاخ نیاوران، شاه به تلاش نومیدانه‌ی خود برای تشکیل یک دولت ائتلافی یا بی‌طرف ادامه می‌داد تا اگر شرایط اجازه دهد و از شدت بحران کاسته شود آن را جانشین دولت نظامی بنماید. او از چند هفته قبل، با دکتر صدیقی از وزرای حکومت مصدق که با جبهه‌ی ملی قطع رابطه کرده بود، مشغول مذاکره بود. روز نوزدهم دسامبر (۲۸ آذر ۱۳۵۷) شاه به من گفت که او به چهار شرط حاضر شده است ریاست دولت را به عهده بگیرد. از شرایط وی اجرای کامل مفاد قانون اساسی ۱۹۰۶ و موافقت قبلی پارلمان با انتصاب او به مقام نخست‌وزیری بود . پلیس و ژاندارمری می‌بایست تحت فرمان دولت و تابع وزارت کشور باشند و نقش ساواک به مقابله و مبارزه با تهدیدات و توطئه‌های خارجی علیه ایران محدود شود. شاه این شرایط را پذیرفته و صدیقی شرایط تازه‌ای عنوان کرده و خواهان لغو مقررات حکومت نظامی و آزادی مطبوعات شده بود. شاه با این شرایط هم موافقت کرد و صدیقی دو هفته از شاه مهلت خواست تا درباره‌ی تشکیل کابینه و چگونگی اجرای برنامه‌ی کار خود مطالعه کند.

به‌طوری که شاه می‌گفت دکتر امینی به او راه‌حل تازه‌ای را پیشنهاد کرده بود. پیشنهاد امینی این بود که شاه از تهران خارج شود و اداره‌ی امور کشور را به یک شورای سلطنتی محول نماید. براساس این پیشنهاد، شاه کلیه‌ی اختیارات خود را، به استثنای فرماندهی کل قوا، به شورای سلطنتی واگذار می‌نمود و خود در بندرعباس که مهم‌ترین بندر جنوبی ایران است مستقر می‌شد. مرحله‌ی بعد تعیین یک دولت ملی از سوی شورای سلطنتی بود که ظاهراً خود امینی ریاست آن را بر عهده می‌گرفت. شاه علاوه بر صدیقی و امینی با دکتر سنجابی هم برای تشکیل یک دولت ملی مذاکره کرده بود. سنجابی در ملاقات با شاه گفته بود که هیچ راه حلی بدون چراغ سبز آیت‌الله خمینی به نتیجه نخواهد رسید و او هم جز استعفای شاه هیچ راه‌حلی را نخواهد پذیرفت.

شاه و من در این مورد به توافق رسیدیم که شانس موفقیت صدیقی خیلی ضعیف است و طرح امینی هم عملی به نظر نمی‌رسد. من گفتم صدیقی فقط در صورتی می‌تواند موفق بشود که رهبران مذهبی و بازاری‌ها با او همراهی کنند و چنین احتمالی بسیار بعید است. من تردیدی نداشتم که آیت‌الله خمینی این شانس را به شاه نخواهد داد و برای سرنگون ساختن صدیقی از هیچ کوششی فروگذار نخواهد کرد. با لغو حکومت نظامی و آزادی مطبوعات که از شرایط صدیقی بود اوضاع در عرض چند روز به کلی از کنترل خارج می‌شد. به عقیده‌ی من، با لغو حکومت نظامی و بازگشت سربازها به پادگان‌ها، اختلاف در میان فرماندهان ارتش بالا می‌گرفت و بازگرداندن نظامیان به صحنه، در صورتی که ضرورت ایجاب می‌کرد، به دشواری امکان‌پذیر بود.

شاه نظر مرا پذیرفت. او خود درباره‌ی امکان موفقیت صدیقی تردید داشت و مشکل او در پذیرفتن پیشنهاد امینی هم این بود که فکر می‌کرد اگر از صحنه خارج شود، ارتش متلاشی خواهد شد. او از خطر یک کودتای نظامی در صورت اعلام این نظر هم بیمناک بود و فکر می‌کرد یا نظامی‌ها از خروج وی از تهران جلوگیری کرده و با تشکیل یک شورای رهبری نظامی او را مجبور به صحه گذاشتن بر تصمیمات خود خواهند نمود یا بلافاصله پس از خروج او دست به کودتا خواهند زد.

درباره‌ی نگرانی‌های شاه از کودتای فرماندهان ارتش، که سفیر انگلیس به آن اشاره می‌کند، گاری سیک هم در کتاب خود اشاراتی دارد و می‌نویسد اردشیر زاهدی عده‌ای از افسران تندرو ارتش را دور خود جمع کرده و آماده بود در فرصت مناسب دست‌به‌کار شود. گاری سیک می‌نویسد: «سولیوان نگرانی‌های خود را از طرح یک کودتای نظامی به‌وسیله‌ی اردشیر زاهدی پنهان نمی‌کرد و درباره‌ی فعالیت‌های اردشیر زاهدی که ظاهراً منتظر اشاره‌ای از طرف دوستان خود در واشینگتن بود به شاه هشدار داده بود.»