کتاب معرفت شناسی در آثار میرزا مهدی اصفهانی

مردی که میرزای اصفهانی لقب گرفته بود آمد و سخن از بازگشت داشت، سخن از احیاء داشت سخن از خلوص در بندگی داشت سخن از قرآن و عترت داشت، سخن از امام زنده ی دوران و سخن از دین داشت. او می گفت دین را باید از صاحب دین گرفت و از اندیشه های خود بنیادی که بشر خود ابداع نموده تحذیر می نمود. او دین را در بیان معارف و گفت و گو با عموم مخاطبانش خود بسنده میدانست و بلکه معرفت و حرکت صحیح را منحصر در همین طریق اعلان نمود. او بر آن بود که با وجود مسیر الهی، رفتن به مسیری غیر آن ضلالت مبین و گمراهی آشکار است و این مسیر نه بهترین مسیر، که تنها مسیر حرکت و زندگی صحیح است. میرزای اصفهانی از دو فضا سخن میگفت؛ دو فضایی که در تقابل با هم بوده و پذیرش یکی نفی دیگری را به همراه می آورد فضای نخست همان فضای آفرینش خدای تعالی است و اساس و واقعیت زندگی بر آن ابتناء یافته از چنین فضایی میتوان به فضای خدانهاد تعبیر نمود. در مقابل فضای خدانهاد فضای خود بنیاد قرار دارد که حاصل توهم و تصوّر بشر بوده و هیچ حقیقتی در عالم خارج ندارد در فضای خدانهاد آنچه برای زیستن نیاز است در اختیار انسان گذاشته میشود و مخاطبان چنین فضایی کاری جز بندگی نباید انجام دهند. همه ی مؤلفه های آفرینش از زبان و لغت گرفته تا هدفمندی انسان تنها با فضای خدانهاد هماهنگ بوده و هر ذره ای که خارج از این فضا فرض شود از حقیقت خود خارج شده و به تلاطم در موجودیتش گرفتار خواهد آمد. 

مدرک ۳ تجربه ی حسی ۴ نسبت علی این دیدگاه درباره ی مدرک در گروه نظریه های واقع گروانه قرار می گیرد، قائل شدن به ویژگی ها و خصوصیاتی برای شی، درک شده خارج از ادراک ما دیدگاهی است که به واقع گروی در معرفت شناسی اشتهار دارد و اگر همین موضوع موجود مستقل از ذهن منصف به صفات بدون وساطت هیچ امر دیگری درک شود واقع گیروی مستقیم خواهد بود. دیدگاهی که به نسبت علی در ادراک حسی قائل باشد نیز در گروه نظریه های علی در باب ادراک حسی قرار می گیرد. شمس آشنایی با معرفت شناسی (۱۴۹-۱۵۱) خطاهای حسی و توهمات دشواریهایی برای نظریه مبتنی بر فهم متعارف محسوب می شوند؛ چنان که گفته شده خطاهای حسی و اوهام در مورد حسهای دیگر هم امکان پذیرند. وقتی خطای حسی با تو هم رخ می دهد شیء مورد نظر را درست نمی بینیم یا نمی شنویم نمی چشیم نمی بوییم یا لمس نمیکنیم یا آن را بدان گونه که هست، نمی بینیم یا (شاید اصلاً چیزی نمیبینیم چنین نیست که هر چه ادراک میکنیم همان گونه که به نظر میرسد باشند و واقع گرایی خام این نکته را مد نظر قرار نداده است. ۱۲۹

۱.۲. نظریه ی ظاهر شدن ۱۳۰ طبق این دیدگاه به ادراک حسی درآمدن یک شیء صرفاً عبارت است از ظاهر شدن آن شیء به صورتی که دارنده ی خاصیت یا خواصی باشد. در این دیدگاه تو هم نیز نوعی ظاهر شدن محسوب می شود، اما در تبیین توهم های تهی عاجز است. ۱۳۱ ۱.۳. نظریه ی قیدی ۱۳۲ اگر عنصر علی در نظریه ی واقع گروی خام را با واقع گروی مستقیم نظریه ظاهر شدن ترکیب کنیم به این دیدگاه می رسیم که بنا بر آن اشیاء خودشان باعث میشوند تا آنها را مستقیماً ببینیم نه آنکه از طریق ایجاد داده های حسی آن را مستقیماً ببینیم بلکه چون زاویه ی دیدمان به طور خاصی است آن را به همان صورت خاص میبینیم؛ مثلاً فنجان را به صورت بیضی می بینیم. المد

۱.۴ پدیدارگرایی ۱۳۴ یک مدرک نه تنها به وسیله ی خواص حسی خود شناخته می شود بلکه به وسیله مجموعه ی پایداری از همان خواص تشکیل میشود.