کتاب درسنامه زبان عبری

پیشگفتار

الحمد لبي الذي إليه مضار الخلق و عواقب الأمر «امام علی (ع)»
راه جستن ز تو هدایت از او
جهد کردن ز تو عنایت از او
«شیخ سنایی»
حمد و سپاس خداوند را که علم را وسیله عالی انسان قرار داد و آن را به عنوان اولین پیام، بر پیامبر عزیز اسلام، محمد مصطفی (ص) نازل فرمود. بی شک انجام دادن این پژوهش و ترجمه این کتاب ارزشمند؛ بدون یاری آن ذات پاک و الطاف کریمانه یگانه معبود و معشوق ازلی، خداوند ماه و مهر، میسر نبود. خدای را سپاس بسیار و ستایش بی حد و شمار که ما را یاری کرد تا از عهده این کار مهم برآییم.
زبان یک موجود زنده است که بر زبان زندگان جاری می شود و لذا در گذر زمان دچار تغییر و تطور می شود، به همان نسبت که موجودات زنده تغییر و تکامل پیدا می کنند، زبان نیز این مرحله را می گذراند و از آنجا که زبان ساخته و پرداخته یک شخص نیست و کاربرد آن در اجتماع است، در همه جوانب خود از لفظ تا صوت و قواعد و متن، شاید تغییر یابد که این تغییرات نیز تصادفی و آنی نیستند، بلکه در اثر جبر طبیعی و در فرایند گذر ایام صورت می پذیرند. زبان عبری نیز از این قاعده مستثنا نیست و گاه به کلماتی برمی خوریم که دو یا چند صورت دارند؛ در حالی که یکی از صورتها از صورت دیگر قدیمی تر است و این یا به اختلاف در نطق بین قبایل یا اختلاف در تاریخ کاربرد کلمه یا به اوصاف غریزی کاربر زبان چونان کیفیت تلفظ حروف از مخارج برمی گردد. کتاب «دروس اللغة العبرية» نقش و تأثیر فرهنگی و ارتباط دو زبان عربی و عبری را موضوع بحث قرار داده است. این کتاب بررسی زبان شناختی در حوزه زبان های سامی به شمار می رود و مهم ترین و معتبرین منبعی است که همه محققان از آن استفاده کرده اند. لذا با این پژوهش قصد داریم با خوانش، ترجمه و شرح کتاب «دروس اللغة العبرية» همکنشی دو زبان عبری و عربی در حوزه زبان های سامی را به بحث بگذاریم. اما نکاتی قبل از ورود به موضوع: - از کتاب «دروس اللغة العبرية» چاپ های متعددی وجود دارد. چاپ اول کتاب در سال ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م در دمشق انتشار یافته، در چاپهای بعدی نویسنده تغییرات و اصلاحاتی در کتاب اعمال کرده است. در این پژوهش چاپ پنجم کتاب در سال ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م مطبعة محمد هاشم الکتبی مبنای کار بوده است؛
- این اثر اولین قدم دانشگاهی کشور در حوزه زبان عبری به شمار می رود. کتاب ترجمه از دو زبان عبری و عربی به زبان فارسی است. دکتر ربحی کمال نویسنده اصلی، در حد بسیار مختصر و در برخی متون، فقط ترجمه های مفهومی جملات را بیان کرده و پژوهشگران با کمک فرهنگ لغت های بسیار، ترجمه نظیر به نظیر کلمات را در ذیل آنها و سپس ترجمه روان بند یا متن را آورده اند. خوانش فارسی یا آوانگاری فارسی واژگان عبری مهمترین نوآوری کتاب به شمار می رود؛
- مترجمان برای فهم و نیز شرح و تعلیق آن به بیش از صد کتاب در حوزه زبان های سامی آرامی، اکدی و عبری مراجعه کرده اند که بسیاری از آنها به شکل مستقیم در این کتاب استفاده نشده اند؛
- فصل های ششم و هفتم کتاب گزیده هایی از ادبیات عبری جدید هستند، از آنجا که سخت ترین نوع ترجمه، ترجمه ادبی است، مترجم ادبی با چالش های بسیاری اعم از تعابير اصطلاحی، تغییر معانی الفاظ در هر بافت و سیاق، ضرب المثل ها، کنایات و ... روبه رو خواهد بود. به طور کلی می توان آنها را تحت سه چالش کلی و بنیادین چالش نوع متن، چالش خواننده، چالش اجزای متن (گنجیان، ۱۳۹۷ ۹۵) دسته بندی کرد. لذا ترجمه این قسمت بسیار دشوار به نظر می رسید و ترجمه های آقای ربحی کمال که به شعر آورده است، کمک اندکی به ترجمه کرد، به این علت که مفهوم و برداشت ذهنی مترجم کلمات را از معنای اصلی خارج کرده بود و شباهت اندکی به متن عبری آن داشت، لذا پژوهشگران در حد وسع و با مدد کتب؛ شعرها و نثرهای ادبی را ترجمه تحت اللفظی و نظیر به نظیر کردند تا حتی الامکان تصویری نزدیک ذهن یابد، سپس ترجمه روان برای غنای ترجمه و فهم پذیر بودن متون به آن افزوده شد؛
- زبان عبری بیست ودو حرف دارد، برای جبران کمبود زیر و روی برخی از حروف عبری را با نقطه نشانه گذاری می کنند نشانه ها علایمی است که رویا زیر حروف گذاشته می شود تا نشانگر واجی نزدیک به واج اصلی آن حرف باشد. این نشانه ها در خط عربی و فارسی نیز دیده می شود. محققان با وسواس بسیار تلاش کرده اند این حرکت گذاری با دقت علمی انجام گیرد؛
- در کتاب حاضر با توجه به اختلاف نطق برخی از حروف حرف جیم «3» به صورت جيم مصری یعنی گاف تلفظ شده است، قاف گاه کاف تلفظ میشود؛ زیرا یهودی های غرب بیشتر این تلفظ را استفاده می کنند و یهودیان شرق نیز برای سهولت در تلفظ اغلب همین شیوه را پیش گرفته اند در زبان عبری کلمه «21» به معنای گفته گول تلفظ می شود و در زبان آرامی کلمه «م:ح» قدام به معنای پیشگام به صورت «kdam» تلفظ می شود و در حبشی کلمة قام به معنای برخاست، «koma» تلفظ می شود عبدالتواب، ۱۹۹۷: ۲۹ - ۲۸). لذا با توجه به غلبه تلفظ كاف بر قاف و نیز با مشورت گویشوران این زبان، تلفظ کاف برای «2» برگزیده شد که شاید در کلماتی نیز، قاف به همین صورت تلفظ شده باشد
- حرف «37 تصادی» را یهودیان غرب تص و یهودیان شرق مانند عبری قدیم ص تلفظ می کنند؛ در این کتاب تلفظ تص که گویشور امروزی زبان عبری (یهودیان غرب و به تقلید از آنها بیهودیان شرق) آن را به کار می برند، استفاده شده و «ح قوف» نیز به همین علت كاف تلفظ شده است.
در کتاب قسمت متون مقدس عبارت ویهی خنه 721 75» به معنای کن فیکون است؛ - کلمه بن به معنای پسر برای دلالت بر بزرگسالان مرد یا انسان ترجمه شده است؛ - ساکن «» در ابتدای جملات به صورت کسرۂ خفيفه خوانده می شود؛ - ساکن با حروفی که داخل آنها نقطه قرار می گیرد، به صورت متحرک خوانده می شود؛
- اگر دو حرف ساکن در کنار هم قرار بگیرند، برخلاف زبان عربی، دومین حرف برای سهولت قرائت حرکت می گیرد؛
- در تلفظ راء به صورت قاف تلفظ، اما در نوشتار همان راء استفاده میشود؛
- این کتاب آغازی بر پژوهش زبان شناختی در حوزه زبان عبری است و راه را برای گروه گسترده ای از محققان و دانشجویان رشته های زبان و ادبیات عربی، قرآن پژوهی، علوم حدیث، زبان شناسی، مطالعات ترجمه، تاریخ، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و مطالعات تطبیقی، مطالعات جهان، باستان شناسی و سایر حوزهها هموارتر می کند. لازم بود برای آشنایی ابتدا این کتاب مهم و کاربردی برای جامعه علمی ترجمه می شد، زیرا این کتاب ضمن پرداختن به مبانی زبان عبری، نسبت به سایر کتب این حوزه از قدمت و اعتبار بیشتری برخوردار است و نیز از پایه آموزش را شروع و در حد آشنایی با متون مختلف پیش میرود. توضیح اینکه برخی از متون قابل تأمل و نقد هستند که بررسی آنها در ترجمه نمی گنجد؛
- از حل تمرین ها خودداری شد، زیرا در ظرفیت این کتاب نمی گنجید. به زودی، پاسخ تمرین ها به همراه فایل صوتی کل اثر، در کتاب دیگری خواهد آمد.
- در این کتاب بیش از ۳۸۹ مورد شرح و تحلیل در پانویس به شکل پیوسته شماره گذاری شده است. از این تعداد ۲۹۲ مورد ( به صورت ش.ت» شرح، تطبیق) را مترجمان کتاب بر مبنای ساعت ها تحقیق و بررسی های خود ارائه کرده اند و ۱۲۷ مورد از پانویس کتاب اصلی است. توضیح اینکه لازمه نوشتن این قسمت، مراجعه به کتب عدید تحقیقی نوشته شده توسط مستشرقان و سایرین و نیز آشنایی با زبانهای آرامی، اکدی، سریانی و انگلیسی بود که در حد لزوم صورت گرفت و در ارجاعات شاهد آن هستیم؛
- در این پژوهش چندزبانه (عربی، عبری، فارسی، انگلیسی) از فونت IRNazanin از مجموعه ۳۹ فونت استانداردسازی شده توسط شورای عالی اطلاع رسانی استفاده شده است. اندازه فونت متن ۱۲ و پانویس ها ۱۰ است؛
- واژه نامه عبری - فارسی واژگان ضروری کتاب در پیوستها آمده است. تهیه این واژه نامه کاربردی زمان زیادی را به خود اختصاص داده است.
از آقای «دکتر مسعود فکری» ریاست گروه عربی دانشگاه تهران، آقای «دکتر عدنان طهماسبی» معاون دانشکده علوم انسانی دانشگاه تهران و استاد گروه عربی، آقای دکتر صباح کاظم بحرالعامری» استاد دانشگاه المستنصريه بغداد، آقای دکتر علی افضلی» استاد گروه عربی دانشکده علوم انسانی، آقای دکتر رضا ناظمیان معاون پژوهشی دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه علامه طباطبایی و استاد زبان و ادبیات عرب و پژوهشگر بزرگوار استاد «آرش آبائی» که با وجود مشغله فراوان کتاب و ترجمه را مطالعه کردند و نظرهای وزین خود را برای افزایش کیفیت ترجمه ارائه کردند، صمیمانه قدردانی می کنیم.
مترجمان در حد بضاعت خویش، به عنوان اولین گام دانشگاهی در ایران، مطالب را پردازش کرده اند، بی تردید این ترجمه ایرادها و نقص هایی دارد که بیش از هر چیز به دانش، تجربه، بضاعت و شرایط مترجمان آن برمی گردد. لذا از استادان و خوانندگان درخواست می کنیم که لغزشهای قلم را تذکر دهند و در رفع نقص یاری کنند والله خير ناصر ومعين».
تابستان ۱۳۹۸
مقدمه زبان عبری از ریشه سامی است که زبان های عربی، فنیقی، آرامی، سریانی، آشوری و ... به آن منتسب هستند. بنابراین بر هر کسی که به مطالعه علمی زبان عربی می پردازد و بر هر زبان شناس و عالم دینی و معلم زبان و ادبیات عربی و حتی مدرس تاریخ واجب است که از پیدایش و سیر تکامل و تأثیر و تأثر این زبان ها آگاهی داشته باشد و بهره ای هر چند اندک از قواعد زبان عبری یا یکی از اخوات سامی آن داشته باشد و از ارتباط آن با زبان عربی که زبان اولیه سامی به شمار می رود، آگاه باشد. زبان عربی از همه اخواتش برتر و وارث میراث عظیمی است که نسل به نسل به آن افتخار می کنیم.
دانشگاههای غرب از قدیم الایام به علاقه مندان اخذ تخصص در زبان های سامی، یک یا چند زبان سامی را می آموختند، ادیبان مصر در سال ۱۹۰۸ در زمان تأسیس دانشگاه مصر این ضرورت را به خوبی حس کردند و مستشرقان بزرگ را برای تدریس زبان های سامی در دانشکده ادبیات فراخواندند و این سرآغاز توجه دانشگاههای عربی به مطالعه زبان های سامی در کنار زبان عربی بود.
دانشگاه دمشق از سال ۱۹۵۳ مطالعات سامی را شروع کرد و از من برای تدریس این ماده درسی به دانشجویان زبان عربی و تاریخ کهن در دانشکده ادبیات برای همکاری دعوت کرد و همین امر سبب شد که من کتابی را تألیف کنم و در آن روش آموزشی مخصوص این دو رشته را (که زبان عبری می خواندند) بگنجانم. زمانی که تألیف این کتاب را شروع کردم، دو هدف اساسی را سرلوحه کارم قرار دادم:
1- برطرف کردن نیاز دانشجویان یا ادیبان عربی که هدفشان کاوش علمی زبان عبری یا آگاهی از ارتباط این زبان با زبان عربی از جهت اشتقاق و قواعد است؛
۲- برطرف کردن نیاز هر فرهیخته عرب که تحقیق علمی درباره زبان دشمن را وظیفه ملی خودش می داند.
برای دستیابی به هدف اول، کتاب را با مقدمه ای تاریخی درباره پیدایش زبان های سامی، زبان عبری و ادبیات آن آغاز کردم، سپس قواعد زبان عبری و گزیده ای از ادبیات عبری قدیم و جدید را آوردم و در پایان کتاب، فصلی را به شرح کلماتی که در «کتاب يونس» آمده و نیز تحلیل و مقایسه آن با موارد مشابه عربی و آرامی آن اختصاص دادم. اما برای تحقق هدف دوم که مطالعه کاربردی زبان عبری مانند یک زبان زنده و پویاست، بعد از فصل دوم، یعنی پس از مبحث قواعد و تطبیق آن با زبان عربی، قصه ها و مکالمه هایی که از بطن زندگی روزمره مردم برخاسته و نیز برگزیده هایی از روزنامه های عبری و پرسشها و تمرین های بسیاری آوردم. در بخش قواعد به تعدادی از منابع ارزشمند عبری و عربی و بیگانه استناد کردم، اما متأسفانه همه این منابع از ذکر مباحث صرفی مهم که در عربی پربسامد و در زبان عبری نیز به
اندازه زبان عربی مهم و پرکاربرد هستند؛ مانند ابواب مجرد و اهدافی که در ساخت افعال مزید نهفته است و مصدر میمی و برخی از مشتقات مانند صفت مشبهه و صيغة مبالغه و اسم زمان و اسم مکان و اسم آلت غفلت ورزیده اند! بنابراین با بهره گیری از قواعد صرف زبان عربی، قواعد مختصری برای این مباحث وضع و به این بخش جدول هایی برای صرف انواع افعال صحیح و معتل ضمیمه کردم.
در تمام کتاب هدفم این بود که جملات به دور از ابهام باشند و در پایان هر دستور زبان یا داستان و مکالمه، واژگان مشکل را به عربی شرح و به ارتباط اشتقاقی و قاعده ای آن با زبان عربی اشاره کرده ام و تمرین های کاربردی فراوانی آورده ام. در پایان امیدوارم با این اثر توانسته باشم کمبود منابع علمی عربی که به زبان عبری روزمره بپردازد را جبران کنم؛ بخصوص اینکه اوضاع کنونی در شرق عربی، مطالعه زبان دشمن را بر ما واجب می کند و این همان هدفی است که پیامبر (ص) نیز قصد تحقق آن را داشت و به همین علت زید بن ثابت انصاری را به آموختن زبان عبری امر فرمود.
دمشق: محرم ۱۳۷۸ ق - ۱۹۵۸م، ربحی کمال