کتاب پژوهشی در مرمت شاهکارهای معماری ایران

مقدمه

سپاس خداوند عزوجل را که فرصتی مهیا شد تا پس از سالها تدریس در دانشگاه تهران و دانشگاههای معتبر ایران که همواره با تحقیق، پژوهش و بررسی همراه بوده است، بتوانم مطالعات و پژوهش های خود را به صورت کتابی دیگر تألیف کنم. کتاب پیش رو، دو مبحث مرمت و معماری را در بر می گیرد. با توجه به تخصص اینجانب، همواره در زمینه مرمت و معماری آثار تاریخی نیاز به وجود الگویی در بر گیرنده این دو رشته را احساس می کردم. کشور ایران با آمار ۲۳ اثر که ثبت جهانی شده و ۴۷ اثر نامزد ثبت جهانی، همچنین بیش از ده هزار اثر ثبت ملی شده و صدها اثر در فهرست ثبت ملی دارای ظرفیتی بالا برای انجام پژوهش در زمینه معماری و مرمت است. در این کتاب تنها به تعداد اندکی از این گنجینه پرداخته شده است. به این دلیل بر این باور استوار هستم تمامی عزیزانی که به نوعی با میراث فرهنگی در ارتباط اند، باید به صورت کامل با روند ساخت هر اثر در بستر شهر، نحوه برخوردهای مرمتی در گذشته و حال آشنا شوند. حصول شناخت عمیق در وهله اول سبب به وجود آمدن حس تعلق خاطر به آثار و تاریخ کشور و پس از آن ایجاد بستری مناسب برای حفظ و نگهداری علمی از این آثار خواهد شد. در برخورد با این آثار چه در زمینه شناخت دقیق و چه در زمینه مرمت آنها گروه های متخصص به صورت جداگانه و منفک به فعالیت می پردازند و این عدم انسجام در مواردی سبب بروز صدماتی جبران ناپذیر می شود. در هیچ منبعی به بسط تمام موارد مربوط به یک اثر از جمله: معرفی اثر، تاریخ، معرفی فضا، ویژگی های خاص، سلسله مراتب ساختمانی و مرمت های انجام شده در بستر شهر پرداخته نشده است. نخستین جرقه ها برای تألیف این کتاب به زمان دانشجویی اینجانب و در انجام پایان نامه دوره دکترای معماری در دانشگاه پلی تکنیک تورینو به راهنمایی آقای «پروفسور آندارا برونو» و در ادامه در طول دوره تخصصی خود در دانشگاه رم زیر نظر استادان برجسته آقایان «د آنجلیس دو سات»، «رناتو بونلی» و «اوژینو گالدیری» که رحمت الهی بر آنان باد، هنگامی که به صورت تخصصی روی «طر احی گنبد جنت سرای مجموعه مزار شیخ صفی الدین اردبیلی» پژوهش می کردم به ذهنم رسید. در فرآیند تحقیق به بررسی دقیق شهر اردبیل از دیدگاه تاریخی - کالبدی و نحوه برخورد ساکنان در طول سال ها در مواجهه با اتفاق های تاریخی با استناد به منابع معتبر، جهانگردان و سفرنامه نویسان پرداختم. پس از آن بنای مجموعه مزار شیخ صفی الدین اردبیلی را در طول تاریخ، از دیدگاه مرمت های انجام شده، نحوه مواجهه بنا با فضاهای کاربردی - عملکردی پیرامون اثر بررسی کردم. پس از بازگشت به ایران، با شناخت دقيق مجموعه مزار شيخ صفي الدين، به علت نابسامانی معماری اطراف و دخل و تصرفهای خارج از اصول در طول زمان نسبت به اسناد دقیق موجود از دوره صفویه که چهره نامطلوبی در حریم درجه یک این اثر ایجاد شده بود، این موضوع موجبات طراحی حریم اطراف مجموعه را لازم می ساخت. با توجه به تجربیات حاصله و به دعوت میراث فرهنگی کل کشور از اینجانب، طراحی مجموعه در هفت نوبت انجام شد و با توجه به ضوابط مطرح شده از جانب میراث فرهنگی کشور، آخرین طراحی در تاریخ ۱۶ مرداد سال ۱۳۷۸ پس از مصوب شدن آن در میراث فرهنگی کشور در کمیسیون ماده پنج استان نیز تصویب شد و به اجرا در آمد. این موضوع افزون بر اینکه مشکلاتی به آثار معماری با ارزش وارد نکرد، موجبات هموار شدن راه ثبت جهانی این بنا را فراهم کرد و مجموعه مزار شیخ صفی الدین در سال ۲۰۱۰ میلادی در سی و چهارمین دوره اجلاس یونسکو با شماره ۱۳۴۵ به ثبت رسید. در زمستان ۱۳۹۱ مقاله ای در این باره (روش های مدیریت طراحی در جوار آثار مذهبی در فصلنامه علمی و پژوهشی در زمینه پژوهش های نظری هنر (منظر، معماری، شهرسازی و تجسمی)، باغ نظر، سال نهم، شماره ۲۳ به چاپ رسید که شرح کاملی از مراحل طراحی در آن ارائه شده است. پس از آن در طول دوران تدریس، تصمیمی اتخاذ کردم مبنی بر هدفمندسازی پروژه ها در دروس تخصصی. در این دروس طبق سرفصل های آموزشی دانشجویان ملزم به ارائه پروژه های تحقیقاتی هستند، به همین دلیل برای برجسته سازی موارد ممتاز که در گذشته از آنها غفلت شده، روشی در نظر گرفتم.
با این روش آثار معماری ارزشمند ایران توسط دانشجویان در غالب پروژه های دانشجویی در دانشکده هنرهای زیبا و دانشگاه های دیگر مطالعه شد. برنامه ها و ارزش گذاری ها توسط اینجانب به دانشجویان ارائه می شد، این روند با بررسی کارها در طول ترم تحصیلی به صورت هفته ای ادامه می یافت. در پایان هر ترم دانشجویان پروژه های خود را در قالب مطالعاتی در اندازه A3 ارائه می دادند. در کنار این پروژه ها، خلاصه کاری نیز همراه بود. در برخی موارد، آزاد گذاشتن بیش از حد دانشجویان در خلاصه کار نهایی مانع از ادامه صحیح روند کار می شد. تعداد زیادی از دانشجویان در پژوهش های خود به ترسیم کروکی دستی، راندو و ماکت های کلی بنا می پرداختند یا در برخی موارد جزئیات قسمتی از بنا را ارائه می دادند که تصاویر این کروکی ها در نوشتار پیش رو آورده شده است. در طول این مطالعه پیش از رسیدن به خود اثر ارزشمند با توجه به روش به دست آمده به بررسی خاستگاه اثر پرداخته شده است، این موضوع بر اساس مؤلفه های مشخص شده برای دانشجو از طرف اینجانب راهنمایی می شد. شهری که اثر هنری و معماری متعلق به آن بود از جوانب بسیار باید محور توجه قرار می گرفت، زیرا هر شهر در عین واقعیت، از حقیقت و ذهنیتی نشان داشت که در ورای چهره ظاهری آن رخ پنهان کرده بود. در دهه های اخیر، از سوی اندیشمندان جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، جمعیت شناسی و برخی علوم دیگر، تعاریف متعددی از شهر ارائه شده است. جغرافی دانان، شهر را منظرهای مصنوعی از خیابانهای ساختمانها، دستگاه ها و بناهایی می دانند که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. مورخان، شهر را با توجه به قدمت آن و مطالعه پدیده تجمع انسان ها تعریف می کنند و از نظر اقتصاددانان، شهر به جایی اطلاق می شود که معیشت غالب ساکنان آن، بر پایه کشاورزی نباشد. جمعیت شناسان نیز تعداد جمعیت یک نقطه را ملاک شهری بودن آن نقطه می دانند. اندیشمندان طراحی شهری، شهر را مجموعه پیچیده سازمان یافته ای می دانند که از سه مؤلفه اصلی کالبد، تصورات و فعالیت تشکیل شده که پیوسته در حال تغییر و تحول است.| شهرشناسان شهر را محلی می دانند که بشر دست از زمین می کشد و فکر کردن را آغاز می کند. بسیاری از مورخان غربی و شرقی پیشرفت در تولید، اقتصاد و کشاورزی را عامل اصلی پیدایش شهر های نخستین می دانند (توسلی، ۱۳۷۹). شکل شهرهای خاورمیانه و شمال آفریقا در اروپا برای نخستین بار در دهه های آغازین قرن بیستم به صورت علمی مطالعه شد (فلاحت، ۱۳۸۰). با توجه به تعاریف فوق برای درک بهتر میراث فرهنگی باید ابتدا به ریشه های آن توجه کرد. برای بررسی هر شهر نیازمند منابع دسته اول هستیم. به طور مشخص در رابطه با برخی شهرها به دلیل سابقه تاریخی درخشان شهر، با منابع بسیار مواجه می شدیم و در رابطه با برخی دیگر از شهرها منابع بسیار اندک بود. با وجود تمامی این موارد، کار روی شهرها در طول این سال ها به صورت پیوسته انجام گرفته که ماحصل چند شهر در این کتاب آمده است. این بررسی با وجه تسمیه هر شهر آغاز می شود. قطعا دانستن سایر نام های شهر در گذشته با اطلاع از دلایل این نام گذاری و همچنین ریشه یابی نام هر شهر، برای پژوهشگران عزیزی که در آینده این کتاب را مطالعه می کنند خالی از لطف نخواهد بود و در برخی موارد راهگشاست. در زمینه وجه تسمیه تلاش بر این بوده است که از مؤثق ترین منابع استفاده شود. پس از وجه تسمیه که قسمتی از تاریخ و زبان مردمان آن شهر را به نمایش می کشد، در گام بعدی تاریخ شهر اهمیت فراوانی دارد. تاریخ هر شهر شامل مجموعه ای از فراز و نشیب هایی است که مردمان هر شهر در طول تاریخ متحمل شده اند. در این نوشتار سعی شده است با استفاده از اسناد معتبر، تاریخ شهر در ادوار مختلف بررسی و تصاویر، طراحی ها و نقشه های قدیمی از شهر، به مطالعه کنندگان عزیز ارائه شود. همچنین مجموعه ای از نقشه های تاریخی و اسناد معتبر به صورت یکپارچه در این مجلد جمع آوری
شده است. در برخی موارد با توجه به پژوهش های انجام شده، کروکی های دستی از روند رشد شهر در طول تاریخ ارائه و پس از آن به تاریخ شهر در دوران معاصر پرداخته شده است. غالبا از تصاویر سازمان نقشه برداری ایران و تصاویر تهیه شده از کتاب از آسمان ایران» توسط «جاسم غضبانپور» استفاده شده است. پس از تاریخ شهر، جغرافیای شهر در مرحله دوم اهمیت قرار می گیرد. قدر مسلم وضعیت جغرافیایی شهر در شیوه معماری هر شهر تأثیر مستقیم دارد. اقلیم از عوامل مؤثر در معماری است، این مبحث در معماری سنتی به دلیل نبود سامانه های پویا تأثیر بسزایی داشته، در نتیجه آثار برجا مانده از معماری گذشته مؤلفه هایی از معماری همساز با اقلیم دارد. برای درک بهتر شرایط محیطی نیازمند اطلاع از شرایط اقلیمی هر شهر هستیم. در این کتاب مهم ترین مؤلفههای اقلیمی از جمله: دما، روزهای یخبندان، بارندگی، بادهای غالب و .. بررسی شده است.
حسن ختام این بخش ارائه جدولی است شامل اتفاقات تاریخی مهم از هر شهر. این جدول به صورت تیتروار به وقایع تاریخی می پردازد. این وقایع شامل مطالعات جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی، مدیریتی، انقلاب با اختلاف مذهبی، شورش ها یا جنگ های داخلی و حمالات خارجی، حوادث طبیعی از قبیل سیل، زلزله...، شیوع بیماری های واگیردار، انتخاب شهر به عنوان پایتخت، استقلال شهر، ساخت و سازهای مهم و ... است. پس از بررسی شهر نوبت به خود اثر تاریخی می رسد. در مورد برخی آثار که شهرت بیشتری دارند منابع بسیار زیادی موجود بود. در رابطه با هر اثر هنری به صورت جداگانه روی تمامی موارد مربوط به اثر کار شده است. کتاب پیش رو شامل سال ها و بارها تحقیق و پژوهش است. در بخش بررسی ابنیه، معرفی اثر نخستین بخش است، این بخش اطلاعاتی از قبیل ثبت ملی و جهانی اثر را ارائه می دهد. در معرفی اثر به طور اجمالی مراحل شناخت اثر یا توضیحاتی درباره اهمیت اثر، گمانه زنی های نحوه و دلایل ساخت ارائه شده است. در مواردی از متون سفرنامه ها که در آن به شرح اثر اهتمام ورزیده شده استفاده شده است. در این بخش با ارائه موقعیت بنا در قدیمی ترین نقشه موجود و تصویر هوایی از سازمان نقشه برداری، افزون بر مکان یابی اثر، به تغییرات پیرامون بنا نیز اشراف می یابد. پس از این بخش، وجه تسمیه بنا در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در این بخش مانند قسمت پژوهش در شهر، به موارد نام گذاری یا تغییر نام اثر در طول تاریخ پرداخته شده است. پس از وجه تسمیه، ریز فضاهای هر اثر معرفی شده است. معرفی فضا شامل تمامی فضاهای یک اثر می شود و دارای تصاویری از گذشته و حال فضا است. همچنین در این قسمت پلانها، مقاطع، نماها، تصاویر سه بعدی، کروکی های دستی، راندوها و ماکت های ارائه شده توسط دانشجویان در قالب تصاویری با منابع آورده شده است. در ارائه مدارک و نقشه های اثر معماری سعی بر آن بوده که از نقشه های دقیق و مورد تأیید استفاده شود. در قسمت تاریخ اثر بانیان و سازندگان و کتیبه های تاریخ دار بنا تشریح شده است. ویژگی خاص اثر از مواردی است که در این سال ها به صورت بسیار دقیق روی آن پژوهش کرده ایم. هر اثر، بنا به شرایط و دلایل ساخت خود ویژگی هایی دارد که در سایر آثار دیده نمی شود. این ویژگی ها زمینه ساز درخشش هر اثر می شود. در این بخش با معرفی مصور ویژگی ها، موجبات درک بصری بهتر برای مطالعه کنندگان در مرمت ها به وجود آمده است، هرچند این ویژگی ها در این مجلد ذکر شده، با این حال امید است در این موارد متخصصان هر فن به صورت جداگانه روی موارد آن در فرصت های مناسب مطالعه کنند. نقطه عطف کار بررسی روند ساخت هر بنا در طول تاریخ است. در این مکتوب با استفاده از مدارک موجود تاریخ شروع و اتمام بنا تعیین شده است. در برخی آثار که به صورت یک مرتبه ساخته شده، جدولی با عنوان جدول مرمت های انجام شده تدوین شده است. در این جدول نام فضا، تاریخ ساخت، بنیانگذار و مرمت های انجام شده ارائه می شود. در مقابل هر نام فضا، بانی یا سازنده، تاریخ
ساخت و فهرست مهم ترین مرمت ها در طول تاریخ ارائه می شود. در گذشته در برخی موارد متخصصانی نظیر آقای «پروفسور پوپ» و آقای «آندره گدار» دوره های آثار معماری را با نام دوره حکومت های حاکم بر منطقه معرفی کرده اند، اما فواصل زمانی چند صد ساله است، در نتیجه از دیدگاه پژوهشی به بازنگری و دقت نیاز دارد. در این نوشتار تاریخ دقیق شروع ساختمان و اتمام آن با استناد به مدارک مؤثق معرفی شده است، حتی اگر قسمتی از تاریخ آن در حین مطالعه موجود نبود، خالی گذاشته شده تا در صورت دستیابی به آن در چاپ های بعدی ملحق شود. در مواردی که بنا به صورت یک مرتبه ساخته نشده و در فواصل زمانی مختلف احداث شده، جدول سلسله مراتب ساختمان با مؤلفه های نام فضا، راهنمای هاشور، تاریخ ساخت، بنیانگذار و مرمت های انجام شده ارائه می شود. در این موارد بلافاصله پس از جدول، در اکثر موارد پلانی از سلسله مراتب ساختمانی که مزین به هاشورهایی از پر رنگ به کم رنگ است بر اساس تقدم و تأخر ساخت بنا معرفی می شود. به دلیل محدودیت در مقیاس کوچک و سایز A4 کتاب که امکان مشاهده دقیق آن میسر نمی شد، از ارائه سلسله مراتب به صورت مقطع منصرف شدیم، اما در برخی موارد خاص که بنا روی هم و در طبقات ساخته شده بود، به جای پلان، در برش سلسله مراتب ساختمانی ارائه و هاشورها در کنار هر پلان به عنوان راهنما قرار داده شده است. در این جدول همچنین مهم ترین مرمت ها به همراه نام اجراکنندگان آن از ابتدا تا امروز در هر بخش قرار می گیرد. نکته قابل ذکر در زمینه مرمت های آورده شده، پایبندی اینجانب برای ارائه تمامی دوره های مرمتی در آثار بود، اما این موضوع با مشکل عدم مستند بودن اسناد به صورت مدون در میراث فرهنگی و همچنین عدم ارائه اطلاعات مرمتی موجود به دانشجویان از طریق میراث فرهنگی روبه رو می شد. این مسائل سبب کند شدن روند کار و ایجاد اختلال در ارائه جزئیات مرمتی پژوهش شد. با وجود این تلاش بر آن بود تا منابع موردنظر به همراه تصاویر تأمین شود. در برخی موارد دخالت های مرمتی به صورت ترسیم فنی ارائه شده، همچنین مرمت های شاخص انجام شده به همراه تصاویر در انتهای هر بخش برای تکمیل آمده است. این کتاب شامل پنج فصل است:| فصل اول در این فصل طبق اطلاعات بالا شهر اردبیل و پس از آن مجموعه مزار شیخ صفی الدین اردبیلی بررسی می شود. فصل دوم ابتدا شهر اصفهان و پس از آن به ترتیب پژوهش در باب بناهای توحیدخانه، سی و سه پل (الله وردی خان)، عمارت چهلستون، عمارت عالی قاپو، عمارت هشت بهشت، مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف الله و منارجنبان پرداخته شده است. فصل سوم شهر ارومیه و مسجد جامع ارومیه ارائه شده است. فصل چهارم این فصل شامل بررسی تهران و ابنیه کاخ گلستان و مسجد سپهسالار شهید مطهری) است. فصل پنجم فصل پایانی کتاب به بررسی شهر سلطانیه و گنبد شاخص سلطانیه ساخته شده به دستور سلطان محمد خدابنده می پردازد.
مجتبی رضازاده اردبیلی نوزدهم اسفندماه هزار و سیصد و نود و هفت

گوشه ای از کتاب

تصویر روی جلد گنبد الله الله پس از فوت شیخ صفی الدین به سال ۷۳۵ هق به دستور شیخ صدر الدین موسی در مدت ده سال ساخته شد صفری، ۱۳۷۰: ۲۰۰). این تصویر که در سال ۱۳۹۶ توسط مؤلف گرفته شده است، نشان دهنده شروع فعالیت های مرمتی در این بخش از مجموعه مزار در این تاریخ است. این برج آرامگاهی شامل استوانه ای آجری است که روی پایه سنگی هشت ضلعی تقریبا به قطر ۶ متر قرار دارد (صفری، ۱۳۷۰) و بر فراز آن گنبدی نیم پیازی با نیمرخی به صورت نعل اسب نوک دار قرار گرفته و قسمت اعظم جدارة برج با طرحهای هشت گوش کاشی آبی در متن آجر سرخ رنگ به شکل کلمه «الله» تزئین شده است. دیواره های داخلی مقبره تا ارتفاع ۲/۳۰ متر با ازاره های چوبی پوشیده شده و پرده های کرباسی منقش به طرحهای اسلیمی درهم بافته دوران صفوی به دیوار میخکوب شده است. در حقیقت برج آرامگاهی بنایی جدا و آزاد بوده که بعدها قندیل خانه یا شاه نشین با زاویه حاجی سام به آن متصل شده است. معمار بنا عوض ابن محمد است (رضازاده اردبیلی، ۱۳۷۴: ۶۵۰). در این گنبدخانه قبور شیخ صفی الدین، سلطان حیدر، شیخ ابراهیم معروف به «شیخ شاه» و شیخ صدر الدین موسی قرار دارد (جامعی، ۱۳۷۴: ۸۹-۸۷ و ۸۱). | تصویر پشت جلد تصویر به کار رفته، در سال ۱۳۹۶ توسط مؤلف در بازدید از مجموعه مزار شیخ صفی الدین گرفته شده است. در کنار ورودی دارالحفاظ کتیبه مربوط به شاه طهماسب است که تنها کتیبه مشهور صفوی است. رواق دارالحفاظ یا قندیل خانه پس از ساخت گنبد الله الله و به دستور شیخ صدرالدین حدود سال های ۷۴۵ تا ۷۶۵ هق در تکمیل زاوية حاجی سام (شاه نشین می دانند. این بنا که طول آن ۱۱/۵ متر و عرض آن ۶ متر است با ایوانهای مضاعف دو طبقه، با دو پله مرمرین و نرده فلزی نقره کوب از شاه نشین مجلل جدا می شود. در گذشته سقف نیم گنبد (طاق گهواره ای بوده است و تصویر قالی معروف اردبیل که فضای دار الحفاظ را مفروش کرده، روی آن نقاشی شده بود. قالی معروف اردبیل که به دستور شاه طهماسب به تاریخ ۹۴۶ بافته شده بود و به طول ۱۱/۳۸ متر و عرض ۵/۳۴ متر دار الحفاظ را می پوشانید، در همان سال های خرابی سقف، به دست تاجری تبریزی روانه خارج از کشور می شود و فعلا در موزه آلبرت هال لندن است. این فرش تاریخ و امضا دارد و به دست مقصود کاشانی بافته شده است (رضازاده اردبیلی، ۱۳۷۴: ۶۵۴) در قسمت داخلی دالان ورودی این قسمت روی دیوار کاشی کاری مزین به نقش دو طاووس متقارن وجود دارد. این مجموعه به صورت یکپارچه و پس از تخریب سردر اصلی مجموعه مزار که در سال ۱۳۲۱ به دستور فرماندار شهر اتفاق افتاد، به قسمت مذکور انتقال یافت و روی دیوار نصب شد. طبق مقاله مؤلف با عنوان «تأثیر تفکر طریقت بر شکل گیری مجموعه مزار شیخ صفی الدین اردبیلی» که در نشریه هنرهای زیبا در سال ۱۳۹۰ به چاپ رسیده، مراحل هفتگانه سلسله مراتب این مجموعه تشریح شده است. مجموعه مزار شیخ صفی الدین در قسمت سردر اصلی و مقام اول با طاووس شروع می شود و در قسمت ورودی و مقام هفتم به پر طاووس ختم می شود.