کتاب آینده پژوهی

پیشگفتار

آینده، نامعلوم، فریبنده و گاه تردیدآمیز است، چنانکه بشر را همواره مسحور و متوجه خود کرده است. در هر تعریفی از برنامه ریزی، نگاه به آینده و آینده نگری به مثابه بخش تفکیک ناپذیری مطرح می شود که همواره انگیزه انسان برای حرکت و ابزاری برای پیشرفت و تکوین شیوه های مدیریت و برنامه ریزی بوده است. از این دیدگاه برنامه ریزی فعالیتی است برای ایجاد آمادگی در مواجهه با آینده.
واکاوی فرایند تاریخی تغییر جایگاه آینده در برنامه ریزی از شیوه های مختلفی حکایت دارد که بسته به پیچیدگی جوامع، ابزار و تفکر برنامه ریزی تغییر و دگرگونی یافته است. از پیشگویی آینده با رمل و اسطرلاب و شیوه های جادوگری و نجوم تا پیش بینی بر اساس روشهای آماری و ابزار پیشرفته ساخت دست بشر دو مرحله از نگاه به آینده طی شده است. در همه طول تاریخ بشر کشف آینده و پی بردن به قوانین آن به یکی از آرمان های دست نیافتنی بشر تبدیل شده است. مهم این است که در همه این دیدگاه ها به آینده به منزله تقدیر و رخدادی بدون تغییر نگریسته می شد که گویی انسان باید منتظر آن باشد و خود را با آن همسو کند. بدین ترتیب تقدیرگرایی تفکر مسلط بر آینده اندیشی انسان در تمام تاریخ بشر بوده است.
سده های بیستم و بیست و یکم با همه دستاوردهای علمی و فناورانه خود دستاورد مهمی در زمینه اندیشه آینده برای انسان و علوم انسانی داشت و آن باور به تغییر آینده و قائل شدن جایگاه فعال برای انسان در شکل بخشیدن به آینده بود. این دوران را می توان سومین دوره اندیشه در زمینه آینده دانست. این شیوه اندیشه جایگاهی فراتر از یک مکتب علمی و بخشی از فرایند تکوینی یک رشته تخصصی است. در بسیاری از کشورهای شمال آینده پژوهی به منزله رشته ای دانشگاهی در حال ادامه حیات است و این علم بیشتر علوم دیگر به ویژه حوزه علوم بین رشته ای و علوم انسانی را تحت تاثیر قرار داده است.
آینده پژوهی در وضعیت کنونی به مثابه یک فراپارادایم خود را در میان دانش های بشری مطرح کرده؛ دانشی که بر مبنای رویاپردازی علمی، پویایی انسانی، گستردگی حوزه برنامه ریزی و تا حدودی تفکر ماجراجویانه سعی در تصویرسازی آینده بشری دارد. در این راه بن مایه اصلی آینده پژوهی اصولی همچون: نسبی بودن آینده، انعطاف در تفکر و برنامه ریزی، امکان پذیری همه احتمالات و گردش آزاد اطلاعات است.
آینده پژوهی در پی ارتقای جایگاه انسان در رویکرد به آینده، ساده کردن پیچیدگی ها و فراهم آوردن بستری برای ظهور توانایی های بشری در همه ابعاد و زمینه هاست. در این میان شهر به منزله قالب اصلی زیستن در قرن بیست و یکم عرصه ظهور و بروز پیچیده ترین رخدادهای بشری و ابهام آمیزترین آینده های

پیش روی بشر است. شهرها داستان تلخ و شیرین تمدن بشری برای تکامل و تجلی توانایی انسان در گذر از رخدادهای تاریخی اند. از دید جهانی شهر جایگاه تمرکز جمعیتی است که ویژگی های خاصی همچون محدوده و عوامل استقرار، ساختن خیابان ها و خانه ها، کاربرد زمین و فعالیت های دیگر دارند (وبر، ۱۳۸۴ ۱۷). شهر پدیده ای است پیچیده، متکثر و پویا که در هم پیچیدگی مسائل، گروهها، افراد، نهادها و گاه تناقض منافع رویارویی با آن را دشوار می کند. در چنین وضعیتی برنامه ریزی و مدیریت بیش از هر چیز نیازمند حرکت به سمت پذیرش پیچیدگی، تکثر و برنامه ریزی بر پایه شناخت جامع همه عناصر و عوامل است. شهرها همواره در طول تاریخ مرکز راهبری و هدایت رشد و توسعه انسانی بوده اند. بنابراین در فرایند دستیابی به توسعه پایدار انسانی، شهر جایگاهی محسوب می شود که دستیابی به رشد و توسعه در گرو سازوکارهای مناسب برنامه ریزی آینده نگر آن قرار دارد. رسیدن به رشد و توسعه، خود مفهومی است که از راه آینده نگری کارآمد شهری دست یافتنی است. بنابراین برنامه ریزی شهری فعالیت سازمان یافته و تلاشی هوشیارانه، به منظور گزینش بهترین راه حل های پیشنهادی، برای دسترسی به هدف های کلی در شهرهاست (1987,waterson). در چنین شرایطی سوال اینجاست که: جوامع و سازمانها چگونه می توانند در چنین محیط چندبعدی و متغیری که فشارهای درونی و بیرونی گوناگونی به آنها وارد می شود به توسعه و بقای خود در آینده ادامه دهند؟ چه ابزاری برای پیش بینی آینده وجود دارد؟ برنامه ریزان چگونه می توانند ضمن مقابله با این فشارها و متغیرها، با افزایش بهره وری و میزان اثربخشی برنامه ها، جامعه را در سطح مقبولی نگه دارند؟ آیا شهروندان به تنهایی قادر خواهند بود در چنین محیط پیچیده و دائما متغیری به نحو صحیح تصمیم گیری کنند؟ برنامه ریزان چه نقشی در شکل دهی وفاق جمعی بین شهروندان برای دستیابی به آینده بهتر دارند؟ چه تکنیک ها و روش هایی برای مقابله با ابعاد پیچیده و شرایط متغیر محیط شهری وجود دارد؟
در پاسخ به این پرسش هاست که به کارگیری روش و رویکردی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای مطرح می شود که، ضمن شناخت مسئله و عوامل تأثیرگذار بیرونی و درونی در قالبی نظام مند، رویکردهای آینده را نیز پیش بینی و سازماندهی حرکت توسعه شهری به سمت آینده را تسهیل کند و شهروندان را برای دستیابی به آینده مطلوب شهر یاری دهد. هدایت برنامه ریزی شده یک جامعه به سمت آینده ای معلوم (که مطلوب هم باشد) تنها از طریق ایجاد تصوری مشترک از آینده ممکن است، بنابراین یکی از اصلی ترین مسائل پیش روی برنامه ریزان شهری در محیط پیچیده شهری ایجاد چنین تصوری است که در آینده پژوهی به طور مفصل به این مقوله پرداخته می شود. علی رغم همگامی شهر ایرانی با تمام دگرگونی های فضایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در بعد جهانی، برنامه ریزی شهری و منطقهای امروز کشور با چالشی جدی مواجه است که همانا رویکردهای غیر فعال و ناکنش گرانه به تغییرات جهانی است. وضع کنونی شهر ایرانی که بازتاب دهنده تفکرات برنامه ریزی در سطوح مختلف است، در بسیاری جهات نگران کننده است. آینده مبهم این شهرها، جایگاه نامناسب و تعریف نشده برنامه ریزان و شهروندان و حتی در سطوح دیگر بازار و دولت پیامدهای گسترده ای برای این شهرها و شهروندان آن خواهد داشت. زمان آن رسیده که جامعه علمی کشور و نهادهای مردمی و ارگان های برنامه ریزی برای ساماندهی به برنامه ریزی، به منزله ستون اصلی تغییر در ساختار فضایی، گامی بلند به سوی ایفای نقش کنشگرانه در آینده کشور بردارند. نگاهی به رویکردها و اصول مطرح در برنامه ریزی کشور، على رغم گام های مثبت در دهه ۸۰، نشانی از جایگاه مشخص برنامه ریزی، شهروند کنشگر، برنامه ریز و رویکردهای نوین علم برنامه ریزی نمی دهد. مجموعه پیش رو، با همه کاستی هایی که نگارندگان گاه به آن واقف و گاه در انتظار نمایان شدن آن هستند، با امید طرح مسئله (حداقل) در زمینه آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای و مطرح کردن روش های متداول این بخش ها تدوین شده است.
نگارش و چیدمان نوشته ها در قالب چهار فصل است. فصل اول مباحثی را در حوزه برنامه ریزی با هدف مشخص کردن جایگاه، مفاهیم و تحولات آن مطرح کرده است و به منزله دروازه ورود به بحث اصلی در بردارنده دیدگاه های نوین برنامه ریزی و شیوه های تفکر در برنامه ریزی جهانی است. پرداختن به مفاهیم اصلی در حوزه برنامه ریزی و اشاره به دو رویکرد اصلی نتیجه گرا و فرایند محور در برنامه ریزی به منزله نقطه شروع بررسی روند تحولات برنامه ریزی مد نظر قرار گرفته است. در واقع این فصل پیش نیاز ورود به عرصه جدیدی است که نگاه به آینده را با توانمندی بشری در هم آمیخته و علم آینده پژوهی را شکل داده است.
فصل دوم، با عنوان آینده پژوهی، به موضوع اصلی ارتباط دارد. ارائه تعاریف آینده پژوهی، ساختاربندی و ابعاد گستره این علم موضوعاتی است که در این فصل به آن پرداخته شده است. مفاهیمی زمانی در برنامه ریزی آینده نگرانه، واژه هایی همچون تغییر، عدم قطعیت، پیچیدگی و... به منزل بنیانهای آینده پژوهی در حوزه عمومی طرح شده اند. این بدان معناست که این بخش حوزه عمومی آینده پژوهی را هدف قرار داده است.
درباره رویکردها، روشها و مدل های آینده پژوهی در فصل سوم بحث شده است. این فصل حاوی مهم ترین روش ها و مدل های آینده پژوهی است و می تواند چارچوبی مناسب برای مطالعه بیشتر در کاربست این مدل ها در برنامه ریزی شهری و منطقه ای در ایران مد نظر قرار گیرد.
در نهایت فصل چهارم، آخرین بخش، به جایگاه آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای در ایران و جهان اختصاص یافته است. تلاش شده تا در این فصل به کاربردهای آینده پژوهی در این علم و همچنین رویکردهای کنونی در ایران و جهان پرداخته شده و راهی برای مطالعه بیشتر بازنمایی شود.
نگارندگان از تدوین این مجموعه دو هدف اصلی را دنبال می کنند: نخست مطرح کردن و شناساندن حوزهای نوین در عرصه برنامه ریزی به صورت عمومی، و دوم طرح موضوع پیوند میان رویکردهای آینده نگارانه با عرصه برنامه ریزی شهری و منطقه ای. همچنان که علم آینده پژوهی و رویکردهای آینده نگارانه در حوزه برنامه ریزی کشور جوان و در حال اثرگذاری است، در حوزه برنامه ریزی شهری و منطقه ای نیز این اثر گذاری در حال شکل گیری است. بنابراین شناسایی ابعاد پیوند، ارتباط و کاربست این در حوزه بر عهده دانشگاه ها، دانشگاهیان و خبرگان این رشته است.
اهداف آموزشی این کتاب به طور خاص آشنا کردن دانشجویان و متخصصان حوضۀ مطالعات شهری با مفاهیم و ادبیات آینده پژوهی، نظریه های این حوزه، روش ها و مدل های مربوطه، تجارب و نحوه به کارگیری آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای است.
مخاطبان این کتاب دامنه گسترده ای از دانشجویان در رشته های مرتبط با برنامه ریزی و مدیریت شهری و منطقه ای شامل دانشجویان رشته های شهرسازی، جغرافیا، مدیریت شهری، علوم اجتماعی و آینده پژوهی را دربر می گیرد. همچنین متخصصان و مدیران مربوط در ادارات شهرداری، مراکز مطالعات و برنامه ریزی، استانداری ها، سازمان های مدیریت و برنامه ریزی و غالب نهادهای برنامه ریزی بخشی می توانند از این کتاب بهره مند شوند.
نگارندگان بر این این باورند که این اثر همچون غالب پژوهشهای علمی کاستی هایی دارد که یکی از دلایل آن نوپا و جوان بودن عرصه آینده پژوهی است. هدف نگارندگان، که آغاز کنندگان مطالعه در زمینه آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای اند، گشایش دری به سوی پیوند این دو حوزه علمی است و در آغاز راه امید دارند با همت عالی دانشگاهیان و فرهیختگان کشور این راه ادامه یابد و دیگر آثار و پژوهش ها به غنای این اثر بیفزایند.
در پایان امید است پژوهش پیش رو، آغازی بر مطالعات گسترده در این زمینه به ویژه در مجامع دانشگاهی کشور باشد. همچنین از همه دانشگاهیان، حرفه مندان و دانشجویان رشته های مرتبط با این مجموعه درخواست می کنیم کاستی های کتاب را به نگارندگان انتقال دهند تا در ویرایش نسخه های بعدی در نظر گرفته شود.