کتاب شاخه ی زرین پژوهشی در جادو و دین

دیباچه

شاخه ی زرین یک پژوهش فرهنگی تطبیقی وسیع در اسطوره و دین است. مؤلف آن، جیمز فریزر اگرچه وابسته و معتقد به ارزشهای سنتی جامعه ی بریتانیاست و تربیت و تحصیلات عمیق کلاسیک دارد آن جا که خودسرانه دین را چون پدیده ای فرهنگی و نه در متن الهیات، بررسی میکند مدر نیست است. انتشار کتاب او تحولی در نگرش مطلق بینانه ی جامعه ی ویکتوریایی انگلستان پدید آورد که شرح آن را در مقدمه ی ویراستار کتاب خواهید خواند با آن که ارزش نهایی سهم وی در عرصه ی مردم شناسی را هر نسلی از تو برآورد خواهد کرد تأثیر تحقیقاتش در ادبیات معاصر اروپایی بی هیچ تردیدی بسیار عظیم است.

شاخه ی زرین اثری دوران ساز است که می خواهد وجه مشترک تقریباً همه ی ادیان ابتدایی را با هم و با ادیان مدرن چون مسیحیت نشان دهد. تز کتاب این است که همه ی ادیان در اصل آیینهای باروری بوده اند متمرکز بر گرد پرستش و قربانی کردن ادواری فرمانروای مقدس که تجسد خدایی میرنده و زنده شونده الوهیتی خورشیدی بود و به وصلتی رمزی با الهه ی زمین تن در میداد و هنگام خرمن می مرد و به وقت بهار تجسد دوباره می یافت. فریزر مدعی است که این افسانه عصاره ی تقریباً همه ی اساطیر عالم است. چاپ اثر از همان دم که نخستین نسخه هایش به فروش رفت در میان گستره ی خوانندگان در آن جامعه ی میراث برنده از ارزشهای ویکتوریایی جنجال برانگیخت که عمدتاً برخاسته از نحوه ی نگرش فریزر به ماجرای مصلوب شدن عیسی مسیح بود و جامعه ی آن روزگار آن را توهین به بره ی خداوند تلقی می کرد. فریزر مجبور شد این فصل را در ویرایش سوم کتاب به بخش ضمائم انتقال دهد تا محتوای آن را نظری و حدسی بنمایاند و در ویرایش تک جلدی اثر در سال ۱۹۲۲ نیز یکسره آن را حذف کرد

با امتناع از بیان منظورش همه چیز را میگوید؛ با خودداری از اظهار نظر با شور و انفعال فرساینده صحنه را به نظاره ی ما وا می گذارد و آن را کانون آن عرصه ی جا به جاشونده ی نگرش و واکنش خواننده قرار میدهد که کل اثر به آن بسته است. تأثیر این گونه کانونی کردن آن است که تئوریهای فریزر را پاره پاره میکند. انسان قربانی آیین مخوف و در عین حال پرابهت خدا با انسان هراسان با شکوهمند، در طرحواره ی فریزر در هیچ جایی نمی گنجد نه شکارچی است نه بیابانگرد، نه انسان عصر حجر نه انسان عصر مفرغ نه جادوگر نه کاهن و نه هنوز دانشمند. فقط همان است که هست مرد جوانی که در صبحی بهاری از پله ها بالا میرود همه جایی و هیچ کجایی همه چیز و هنوز هیچ چیز این حالت از لحاظی ناشی از دستکاری زمان است که بین آنچه فرانسویها زمان استمراری تکراری مینامند و گذشته ی تاریخی تغییر میکند. چنان که ملاحظه شد حادثه حالت استثنایی دارد زیرا به زمان خاصی تعلق دارد و در عین حال تکراری است پایان معمول» سنتی است که نمی توانیم و نمیخواهیم انتهایش را ببینیم مراسمی در هم ریزنده ی همه ی طرح های تکاملی که بی زمان، بدوی و در عین حال مدرن است.

با این جنبه های دستاورد فریزر در پیش چشم او را همواره منادی مدرنیسم دانسته اند. این منصفانه است؛ با وجود این عدم قطعیت نگارش لارنس درباره ی ماهیت تأثیر فریزر در ادبیات این قرن بسی گفتنی ها برای ما دارد. او برای نویسندگان سالهای پس از جنگ جهانی اول ظاهراً گشاینده ی راه بازگشت به آگاهیهایی از نوع مذهبی یا جادویی بود. دابلیو بی، بیتس، مثلاً، آثار او را با نگاهی به فولکلور روستایی خواند، مثل عدسی یی که از طریق آن میتوانست هم بافت و هم عمق باورهای ایرلندیان هموطن اش را دریافت کند. در دهه ی ۱۹۲۰، تی. اس. الیوت بخشهایی از آدونیس آتیس ازیریس را خواند و ایده ی آیین های تعمید بت پرستان را به ایجاز در سرزمین هرز (به ویژه در بخش «مرگ با آب» آورد. عید معصومان (چیلدرمس) و اندام لوییس آشکارا وامدار یکی از مجلدات ویرایش سوم با عنوان بلاگردان است. فریزر به هیچکدام از این کارها اندک توجهی نداشت. در اواخر عمرش وقتی کاتب اش رابرت انگس داونی تکه هایی از سرزمین هرز را برایش می خواند علناً خوابش برد.