کتاب شهر و سینما در ایران

«شهر و سینما در ایران» عنوان کتابی است که به کوشش بهارک محمودی در انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است. ساختار رؤیا و تخیلی که فیلم برای ما ایجاد می‌کند امری زبانی است و مفهوم بازنمایی همین‌جا برای ما اهمیت می‌یابد. ویتگنشتاین در تحقیقات فلسفی به شکل استعاری از مفهوم شهر برای توضیح بازی زبانی استفاده می‌کند. او می‌گوید زبان مانند شهری است که پیوسته بر آن افزوده می‌شود. همچنان که بخش‌ها و نواحی جدید بر حومه‌ی قدیم شهر اضافه می‌شود، لایه‌های مختلف زبان نیز از پی هم می‌آیند. این چنین می‌توان شهر را مانند زبان لایه‌لایه فرض کرد که همواره چیزی بدان اضافه و بخشی از آن حذف می‌شود.

بنابراین سخن گفتن از شهر همیشه آن چیزی نیست که پیش از این بوده است، زیرا دائماً از نقشه می‌گریزد و تغییر شکل می‌دهد. بنابراین همانند زبان می‌توان به مطالعه‌ی در زمانی و بر زمانی آن پرداخت، لایه‌های مختلف زمانی آن را دید و لایه‌های مختلف مکانی و جغرافیای آن را وارسی کرد و درست همین‌جاست که سینما به کار می‌آید، زیرا سینما می‌تواند لایه‌های مختلف تاریخی و جغرافیایی شهر را به تصویر درآورد. سینما می‌تواند وجوهی از شهر را به نمایش درآورد و چشم بر وجوهی دیگر ببندد. حال سؤال این است که سینما چه نمایی از شهر را به نمایش گذاشته و از تصویر چه لایه‌هایی غفلت کرده است؟ آیا سینما چیزی بر معنا و جغرافیای شهرها می‌افزاید یا آن‌ها را همان‌گونه که هستند یا حتی کمتر از آنچه هستند بازمی‌نمایاند؟

شهرهای سینمایی چگونه شهرهایی‌اند؟ چه نسبتی میان خاطرات و خیالات ما در باب شهر و سینما وجود دارد؟ واقعیت این است که شهری که توسط سینما بازنمایی می‌شود ضمن آنکه میان خاطره و خود پیوند ایجاد می‌کند شهر را از طریق دیگری بسط می‌دهد که گویی بخش‌هایی از شهر از نو خلق می‌شوند و بخش‌هایی دیگر از خاطره‌‌ی ما پاک می‌شوند. حال وقتی که از سینما و شهر حرف می‌زنیم منظورمان هر دوی این ابعاد است؛ شهری که سینما را ممکن کرده و سینمایی که شهر را توسعه می‌دهد. چه محلات و نقاطی از شهر که ابتدا سینما آن را کشف کرده و سپس جایگاهی می‌شوند برای رجوع مردم و چه مکان‌هایی که سینما برای نشان دادن شهر به ناچار بدان‌ها رجوع می‌کند.

حال سؤال این است که چگونه باید در باب چنین نشانه‌هایی از شهر در سینما تحقیق کنیم؟ نشانه‌هایی همچون برج آزادی یا برج میلاد و پل طبیعت یا آن تصویر عمیق از بخشی از شهر که تولید خاطره می‌کند؟ چه رابطه‌ای می‌توان میان شهر و زندگی روزمره و سینما برقرار کرد؟ آیا نوعی نگاه نخبه‌گرایانه بر بازنمایی شهر حاکم است یا نگاهی معمولی و مبتنی بر زندگی روزمره؟ آیا سینماگران در پی ارسال پیامی عامدانه و به اصطلاح روشنگرانه در ارتباط با شهر هستند یا اینکه شهر خود را غیرمستقیم از خلال فیلم آشکار می‌کنند و ابعاد معمولی زندگی را بازمی‌تابانند؟

کتاب حاضر مجموعه‌ای است شامل پنج نوشته که به قلم پنج نویسنده‌ی مختلف نگاشته شده است. هریک از نویسندگان تلاش کرده‌اند تا از دریچه‌ای تازه و مغفول‌مانده رابطه‌ی میان شهر و سینما در ایران را مورد مطالعه قرار دهند.

در نوشته‌ی اول، پرویز اجلالی با رویکردی متفاوت، فارغ از معنای کالبدی و فاعلیت شهر در فیلم‌های سینمایی ایران، به پراکندگی جغرافیایی سالن‌های سینما از ابتدای ورود سینما به ایران تا امروز توجه کرده است. اجلالی در این نوشته درباره‌ی پیدایش و استمرار حضور سالن‌های سینما در شهرهای گوناگون ایران مطالعه‌ای تاریخی کرده است. برای مطالعه‌ی این موضوع، نویسنده دست به نوعی دوره‌بندی زده و آن را در شش دوره‌ی زمانی از ۱۲۸۳ شمسی تاکنون بررسی کرده است. او در این دوره‌بندی‌ها به استقرار جغرافیایی و میزان اقبال سالن‌های سینما در جذب مخاطب و همچنین سینما رفتن به عنوان یک فعالیت اجتماعی برای مردم ایران توجه ویژه‌ای کرده است.

در نوشته‌ی دوم، مجید حسینی‌زاد به معنای شهر در سینمای ایران پرداخته و آن را به‌عنوان یک نشانه مطالعه کرده است. حسینی‌زاد معتقد است که برای دریافت کاربست‌های مفهومی شهر در آثار سینمایی ایران باید آن را در ذات خود به‌عنوان نشانه دید و مورد مطالعه قرار داد. نویسنده، برای بسط نظریه‌ی خود، بستر مطالعاتی بسیار گسترده‌ای از سینمای قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران و حتی نمونه‌هایی تاریخی از سینمای امریکا را در نظر گرفته است. نگاه حسینی‌زاد طبقه‌بندی مضمونی ویژه‌ای در اختیار قرار می‌دهد که به چگونگی حضور شهر در دوره‌های تاریخی مختلف سینمای ایران و از خلال آثار کارگردانان تأثیرگذار این سینما توجه کرده است.

در نوشته‌ی سوم، امیرعلی نجومیان مفهوم جنسیت و ارتباط آن با تهرانِ‌ بازنمایی‌شده در سینمای ایران را بررسی کرده است. او که با سؤالی مشخص سراغ این موضوع رفته معتقد است سینما به عنوان ابزاری مؤثر در بازنمایی پدیده‌های اجتماعی در بازنمایی رابطه‌ی پیچیده‌ی شهر و جنسیت نقش مهمی ایفا می‌کند. او با این پیش‌فرض بحث خود را مطرح می‌کند که همان‌طور که شهر هویت و میل جنسی ساکنان خود را شکل می‌دهد، جنسیت هم فضاهای شهری را دارای هویت ویژه‌ای می‌کند. بر این اساس، شهرها دارای ویژگی‌های جنسیتی هستند و جنسیت انسان‌ها از فضاهایی که در آن به سر می‌برند جدا نیست. در این میان، کارکرد سینما از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ زیرا جنسیت و فضا دو مقوله‌ای هستند که به ابزارهای بازنمایی (در اینجا سینما) وابستگی مؤثر و عمیقی دارند. بر این اساس، نویسنده جنسیت و فضا را براساس نشانه‌های بازنمایی‌شده درون یک ساختار متنی مطالعه کرده است.

بحث جنسیت در نوشته‌ی چهارم کتاب نیز به‌طور خاص‌تری مورد توجه قرار گرفته است. علی پاپلی یزدی در نوشته‌ی خود به مفهوم مردانگی در فیلم‌های عامه‌پسند می‌پردازد و رابطه‌ی آن با مدرنیته را که با شهرنشینی و شهرگرایی در جامعه‌ی ایران پیوندی دیرین داشته است بررسی می‌کند. پاپلی به محله‌گرایی در فیلم‌های عامه‌پسند اشاره می‌کند که تجلی‌بخش هویت‌های محله‌ای توام با آن به شمار می‌رود. مطالعه‌ی پاپلی، که بر فیلم‌های عامه‌پسند قبل از انقلاب متمرکز است، بر این نکته تأکید می‌کند که در این فیلم‌ها مسئله‌دار شدن شهر به معنای مسئله‌دار شدن ارزش‌های مطلقی است که اجتماع محله‌ای شهری را متعین می‌کند و در طول زمان تداوم می‌بخشد. در این نوشته بر این نکته تأکید می‌شود که سینما به‌عنوان رسانه‌ای که می‌تواند خواست‌های تعین‌نیافته‌ی عامه‌ی مردم را به توده‌ای‌ترین و یک‌شکل‌ترین صورت نشان دهد، پیش از انقلاب، در برابر مسئله‌دار شدن شهر محله‌ای کاملاً علیه فهم مبتنی بر جامعه از شهر داوری کرده است.

در برابر این نگاه که به تصویر و جایگاه شهر در سینمای عامه‌پسند تمایز می‌بخشد، بهارک محمودی در نوشته‌ی پنجم به این نکته اشاره می‌کند که فارغ از تصویر و رویکرد متفاوتی که میان فیلم‌های عامه‌پسند و فیلم‌های جریان نخبه‌گرای سینمای ایران به چشم می‌خورد، تحلیل محتوای همزمان این آثار در کنار یکدیگر نشان می‌دهد که مواجهات هر دو جریان موجود در سینمای قبل از انقلاب ایران در تصویر شهر، شباهت مفهومی انکار ناپذیری با یکدیگر دارند و تصویر شهر در هر دو جریان عامه‌پسند و نخبه‌گرای سینمای ایران در دهه‌های چهل و پنجاه با رویکردی صورت گرفته است که می‌توان آن را ضد شهری دانست.