کتاب گور پدر فرهنگ

«گور پدر فرهنگ» (و جستارهای دیگری درباره‌ی هنر جامعه) عنوان کتابی است به قلم هربرت رید که نشر اختران آن را به چاپ رسانده است. «گور پدر فرهنگ» به‌واقع ادامه‌ی حمله‌های دهه‌ی ۱۹۳۰ رید به نظریه‌های سیاسی و به‌طور اخص، فرهنگ مارکسیستی و همچنین ارائه‌ی نظریه‌ی رادیکال دیگری است. بسیاری از جستارهایی که در این کتاب آمده‌اند درواقع به همین دوره مربوط می‌شوند و قبلاً از سوی انتشارات راتلج با عنوان سیاستِ امر غیرسیاسی و جستارهای دیگر منتشر شده بود؛ اما همان‌طور که از جستار موسوم به سیاست امر غیرسیاسی برمی‌آید، رید معتقد بود نقد او متوجه اصول بنیادی‌تری از صرفاً عنوان سیاسی مارکسیسم است و برای رعایت انصاف در حق مارکسیسم، دشمنان فاشیست و دموکراتیک آن را نیز می‌کوبد. از این جهت، رید به مواضع دوست خود، جورج اورول بسیار نزدیک می‌شود و می‌توانیم به سهولت بسیاری از جستارهای «گور پدر فرهنگ» را نوشته‌های سیاسی هم‌ارز با رمان‌های اورول، مثل «مزرعه‌ی حیوانات» و «۱۹۸۴» بدانیم. در آثار هردو نفر ترس و نگرانی‌های مشابهی می‌بینیم که همه‌ی ایدئولوژی‌ها، چه راست، چه چپ و چه میانه، به‌صورت اجتناب‌ناپذیر به جامعه‌ای غیرانسانی ختم می‌شوند.

رید می‌خواست راه دیگری پیشنهاد دهد که سیاست غیرسیاسی است، یعنی زندگی اجتماعی چنان سامان گیرد که هیچ‌کس مجبور به گردن نهادن به همرنگی اجتماعی یا ایدئولوژی تحمیلی نباشد. در واقع، رید در آزادی هنرمند خاطرنشان می‌کرد که چنین جامعه‌ای یوتوپیایی آرمانی بود که او برای آن مبارزه می‌کرد، و می‌توان گفت که این همان نوع زندگانی است که وینستون اسمیت، قهرمان نگون‌بخت رمان «۱۹۸۴» اورول، رؤیای آن را در سر داشت، البته پیش از آنکه دریابد در دنیایی که شیفتگان ایدئولوژی دیدگاهایشان را به‌زور به دیگران تحمیل می‌کنند، آن ‌هم غالباً به شیوه‌های قهری، این نوع زندگی تقریباً ناممکن است. از نظر رید، مارکسیسم فقط در پی این بود که به جای جزمیت‌های فرهنگ بورژوایی جزمیت‌های فرهنگ پرولتاریایی را بنشاند که همان‌قدر زیان‌بار بود و او، مانند اورول، خمیره‌ی اصلی هردو را چندان متفاوت از جزمیت‌های فاشیستی نمی‌دید.

واضح است که رید از چند جهت با مارکسیسم مخالفت داشت، ولی گرایش او به فروید احتمالاً بسیار مهم‌تر بود. با وجود این، او خیلی زود با نظریه‌های روان‌کاوی فروید نیز مخالفت کرد، که البته چندان هم شگفت‌آور نبود چون، دست‌کم تا جایی که رید می‌دانست، فروید عملاً گفته بود فعالیت هنری چندان تفاوتی با بیماری ذهنی ندارد. به جای فروید، رید علاقه‌ی دیرینه‌ی خود به فلسفه‌ی ایده‌باوری و خصوصاً کارهای فریدریش فون شلینگ، کونراد فیدلر و ساموئل تیلور کولریج را با نظریه‌های رقیب بزرگ فروید، کارل گوستاو یونگ ادغام کرد.

ایده‌باورها طبعاً با این فکر مخالف بودند که بدن می‌تواند دنیای ما را به شیوه‌ای عینی بشناسد، چون بدن برای دسترسی به اطلاعاتی درباره‌ی این دنیا به پنج حس ذهنی متکی است. بنابراین، بدن داده‌هایی از حواس کسب می‌کند و با آن‌ها تصویری ذهنی، یا روایت ممکنی از واقعیت برمی‌سازد. به بیان دقیق‌تر، ناخودآگاه نمادهایی برای واقعیت خلق می‌کند که سپس آن‌ها را به منزله‌ی واقعیت به خود بازنمایی می‌کند. این شکل از ایده‌باوری بر کار یونگ نیز تأثیر داشته است چون او نیز فکر می‌کرد برداشت اشخاص از واقعیت محصول ذهن است و آگاهی نتیجه‌ی امتزاج دو حالت جداگانه است؛ یکی ضمیر باطنی و دیگری میل به آمیختن با دنیای بیرون. از دید رید، این نظریه حاکی از این بود که واقعیت زنده هرگز محصول انحصاری یکی از این دو ایستار متفاوت نیست، بلکه فقط فعالیتی حیاتی است که این دو را متحد می‌سازد و بر شکاف میان آن‌ها پل می‌زند. این نظریه‌ی دیالکتیکی غیرمارکسیستی از ارکان اصلی نوشته‌های رید است که در تمام عمر خویش پیوسته بر آن اصرار ورزیده بود، برخلاف ادعای چند منتقدی که رید را نظریه‌پرداز ثابت‌قدمی نمی‌دانند.

نشانگان انحطاط، وقتی در هنر یک کشور بروز می‌کنند، عبارت‌اند از بی‌تفاوتی، نخوت و بندگی. بی‌تفاوتی همانا فقدان تشخیص و قدرشناسی است: ایستار عمومی عصر صنعتی در قبال هنرها. درست است که هنوز هستند حامیان اندک‌شماری که نظام پیشین را ادامه می‌دهند، ولی آنان به قدری کم‌شمار و به‌قدری بی‌نفوذ هستند که نمی‌توانند روی بدنه‌ی هنر تأثیری بگذارند. این واقعیت هم خالی از اهمیت نیست که آن‌ها خود را به هنر نقاشی و موسیقی محدود می‌کنند که می‌توان از محصولاتشان برای نفع شخصی استفاده کرد -برای تزیین خانه یا سرگرم کردن دوستان. من هیچ حامی مدرنی سراغ ندارم که از شعر یا هر شکل دیگری از ادبیات حمایت کند. شاعر چه‌بسا که دست‌نوشته‌ی خود را در یک حراجی خیریه به قیمت شش پنی بفروشد، ولی این بازار آن‌قدر کوچک و ضعیف است که قادر به پرداخت هزینه‌ی خدمات بسیار ارزشمندتر یک موتورسیکلت‌ران یا یک کریکت‌باز یا یک ستاره‌ی سینما نیست.

بی‌تفاوتی مسری است؛ مرضی است که در سراسر تمدن ما پخش شده است و از نشانگان کاهش علائم حیاتی است. حواس کند و سنگین می‌شوند و انسان متعارف دیگر علاقه‌ای به حس‌کردن لبه‌ی تیز و تابناک زندگی، به نگاه تازه یا شور و شعور در ادراکات خود ندارد. او ترجیح می‌دهد در زره کسالت و بدگمانی با زندگی مواجه شود و یأس و ناکامی را با سپر برنجین عیاشی دفع کند. اگر ثروتمند باشد می‌تواند سرگرمی‌هایی فراهم کند که اعصاب متشنجش را تسکین می‌دهند بی‌آنکه ذهن او را درگیر یا تخیل او را تحریک کنند و اگر فقیر باشد به دنیای ساختگی و ارزان هالیوود متوسل می‌شود تا بتواند به‌صورت نیابتی از زندگیِ پرزرق‌وبرق ثروتمندان بهره‌مند شود؛ یا ته‌مانده‌ی پولش را روی فوتبال شرط‌بندی می‌کند به این امید که روزی بتواند دیوانه‌وار ولخرجی کند.