کتاب سرمایه داری میل و بردگیمارکس و اسپینوزا

«سرمایه‌داری، میل و بردگی؛ مارکس و اسپینوزا» عنوان کتابی است نوشته‌ی فردریک لوردون که نشر روزنه آن را به چاپ رسانده است. مناسبات سرمایه‌داری چگونه تا امروز از بحران، رکود و ضربات گاه سهمگینِ ناراضیان جان سالم به در برده است؟ چرا و چگونه هر روز کار می‌کنم، وقتی به‌خوبی می‌دانم بخش عمده‌ی عواید کار، از آنِ کسانی جز من است؟ چطور متعهد به انجام کاری‌ام که میل واقعی‌ام را ارضا نمی‌کند؟

این کتاب می‌تواند به کارِ کسانی بیاید که با چنین پرسش‌های آزاردهنده‌ای درگیرند. همچنین می‌تواند مسیرهایی را نشان دهد تا چیدمان مفید پرسش‌ها و پاسخ‌های محتمل دست‌یافتنی‌تر شود. فردریک لوردون، فعال دانشگاهی و اجتماعی سال‌های اخیر، در این کتاب، مفاهیم و قضایای عاطفه‌بنیانِ اسپینوزا را برای چالش/ ترکیب با تزهای مارکس در باب ارزش، نیروی کار، تقابل کار و سرمایه، استثمار، کمونیسم و… فرا می‌خواند. او در واقع تلاش می‌کند نشان دهد که در دوران مبارزه با سرمایه‌داری و به‌ویژه در سرمایه‌داریِ پسافوردی، درست همان مؤلفه‌ها و ابزارهایی دودستی تقدیم طرف مقابل می‌شود که می‌توانند برای عبور از وضعیت موجود راه‌گُشا و سازنده باشند. امید لوردون و شاید خواننده‌ی کتاب نیز این است که بتوان با بازگشت متفاوت به میدانِ بازی رشته‌هایی چون اقتصاد سیاسی، جامعه‌شناسی و فلسفه‌ی سیاسی و نیز تحلیل متفاوتِ دگرگونی‌های رابطه‌ی استخدام (به‌ویژه در پرتو تحولات مدیریتی)، ویژگی‌های وضعیتی مثل پساسرمایه‌داری را از نو مطرح کرد؛ البته این‌بار ذیل «ریکُمون» یا به عبارتی، از طریق تأسیس فراگیر نوع متفاوتی از شرکت عام.

سرمایه‌داری همچنان محل مناقشه است؛ اگر دورنمای زشت و زننده‌اش مجال می‌داد، می‌شد جسارتش را تحسین هم کرد، چون انگاره‌ی اصلیِ همان چهارچوب فکری را که برایش مرجعیت ایدئولوژیک قائل است نقض می‌کند؛ یعنی لیبرالیسم؛ چون در واقع لیبرالیسم است که ذیل فرمول‌بندی کانت می‌گوید: طوری عمل کن که نوع بشر را -چه خودت، چه دیگران- همیشه هدف قلمداد کنی، نه وسیله.

اما طی یک وارونگی دیالکتیکی که خاصِ پیشروی‌های عظیم کنترل اجتماعی است، این ایده عینِ آزادی اعلام شد که برخی آزادند دیگران را وسیله‌ی دستیابی به هدف خود کنند، دیگران هم آزادند اجازه دهند که از آن‌ها سواستفاده شود. از قضا تلاقیِ باشکوه این دو آزادی، استخدام نامیده می‌شود.

اتی‌ین دُلابوئسی نشان می‌دهد که چگونه عادتِ ‌خدمت‌کردن بردگی را پنهان می‌کند. افراد شوربختی و اندوه ناشی از بردگی را فراموش نمی‌کنند، بلکه آن را مثل سرنوشت تحمل می‌کنند گویی انتخاب دیگری نداشته باشند؛ حتی آن را یک شیوه‌ی زندگی می‌دانند و به آن خو می‌گیرند. برده‌داری موفق، ارتباط میان عواطف اندوهناکِ بردگی و آگاهی از بردگی را قطع می‌کند، زیرا همین آگاهی است که همواره با خطر فوران افکار شورشی همراه است. اگر قصد داریم به هسته‌ی سختِ بردگی سرمایه‌دارانه بازگردیم تا ببینیم چرا به‌رغمِ پوسته‌ی ضخیمی که دارد حیرت اندکی ایجاد می‌کند، هشدار دلابوئسی باید ملکه‌ی ذهن باشد. حیرت‌آور است؛ عده‌ای با نام رئیس، قدرت آن را دارند که بسیاری را متقاعد کنند خواسته‌ی استخدام‌کننده را همچون خواسته‌ی خودشان بپذیرند و در خدمت او باشند.

اما آیا این قدرت که با اندکی تأمل مشخص می‌شود بسیار غیرعادی است، واقعاً از آنِ رئیس است؟ به لطف مارکس، خوب می‌دانیم که خیر. این قدرت اثرِ پیکربندی خاص ساختارهای اجتماعی است: رابطه‌ی استخدام، جدایی مضاعفِ کارگران از ابزارهای تولید و محصولات است.