کتاب فراسوی شر فراروی رنج

پس از جنگ جهانی دوم و در پی فجایع انسانی ای که به خصوص در اردوگاه های کار اجباری اتفاق افتاده و در پی خرابه هایی که این جنگ خانمان سوز از خود به جای گذاشته بود و تل خاکستر اخلاقی و اجتماعی که سالها حکومت های فاشیستی انباشته بودند موجی از یاس سرخوردگی، ترس وحشت، پرسش و خشم بر فضای اروپا و به تبع آن امریکای بعد از جنگ حاکم شد. این فضا در اندیشه به خصوص فلسفه و الاهیات نیز بازتاب داشت و به پرسش هایی چند انجامید خدای خیرخواه مهربان و قادر مطلق یهودی و مسیحی در میانه این همه فاجعه و جنایت کجا بود؟ در چنین چشم اندازی از فریاد آیا امید رستگاری وعده داده شده در عهدین اصلاً ممکن بود؟ دین و خدای ادیان، اگر توان بازدارندگی از چنین فجایعی را نداشتند، در این دوزخ به چه کار می آمدند؟

از سوی دیگر تجربه کشتارهای دسته جمعی یهودیان (هولوکاست) چنان فجیع بود که از مرزهای فهم و تبیین فراتر رفته و جامعه را در شوک اخلاقی عمیقی فرو برده بود؛ چراکه در جامعه ای مدرن و با سوء استفاده از روشهای علمی برای توجیه عمل شنیع خود یعنی با توجیه برای رسیدن به «به نژادی»...

۱. شکل گیری گفتمان شر

در قرن اخیر پس از فجایع هولناکی همچون دو جنگ بزرگ جهانی و نسل کشی های خونبار و کشتارهای دسته جمعی بشر با شتر در چهره عریان و کریه منظر و خوفناکش مواجه شد. در این طوفان رنج ها و پرسش ها و در پی شکست عقلانیت بشری که روشنگری آن را چون نوری دانسته بود که بر ظلمت جهالت و تعصب پیروز شده است و ناامیدی از هر گونه رستگاری، برخی پیکان تیز حملاتشان را به سوی سنتهای دینی برگرداندند و مسئله کهن شر را بار دیگر و این بار با صورتهایی جدید اقامه کردند از یک سو ملحدان بودند که مسئله شتر را به عنوان برهانی علیه وجود خدا اقامه کردند و خداباوری را غیر معقول خواندند، چراکه مدعی بودند باور دینی در صورت اعتقاد به قابل جمع بودن وجود توأمان خدا و شتر غیر معقول است و از سوی دیگر منتقدان گفتمان تئودیسه بودند که میکوشیدند ناکارآمدی پاسخهای سنتی داده شده به مسئله شر را از منظر اخلاقی اثبات کنند یعنی این هجمه ها از دو سو بود. از یک سو جبهه الحاد بود که مسئله شتر را با صورت بندیهایی جدید به عنوان برهانی علیه وجود خدا و معقولیت خداباوری اقامه کرد و از دیگر سو منتقدان «گفتمان تئودیسه حملات تندی را از وجه اخلاقی و گفتمانی به پاسخ های داده شده بر شر وارد کردند.

در این اثر تلاش شده تا برپایه متافیزیک اقبال لاهوری پاسخی جدید به مسئله شر ارائه گردد که به زبان روزگار ما ترجمه پذیر و فهم پذیر بوده، وجه وجودی و انسانی شر را جدی گرفته و از زبان انتزاعی و خشک تئودیسه فاصله داشته باشد؛ پاسخی که به رنج انسانی اصالت دهد شکوه و گلایه را به عنوان واکنشی موجه به رنج به رسمیت بشناسد و نقطه آغاز حرکت و دغدغه نظرورزی اش را «رنج ملموس بشری قرار دهد نه پرسشی انتزاعی» و «مسئله ای منطقی که در آن انسان و رنجش به مفاهیم فلسفی و منطقی فرو کاهیده می شوند؛ پاسخی که عمل ورزی و کنشگری در جهت کاستن از رنج عالم را در ناظران رنج تقویت کند و با تأکید بر مسئولیت بشری در عالم، در مقابل ادبیات فارغ دلانه و منفعلانه تئودیسه قرار گیرد.