کتاب کارگردانی نمایشنامه تحلیل ارتباط شناسی و سبک

این کتاب برای دانشجویان رشته هنر (نمایش) در مقطع کارشناسی به عنوان منبع اصلی درس «مبانی کارگردانی (رشته تئاتر)» به ارزش 4 واحد تدوین شده است.

هدف نویسنده از نگارش این کتاب، هدایت دانشجو از طریق فرایند کامل کار بر روی نمایشنامه، از تحلیل تا سبک است، با این امید که دانشجو بتواند دست و بال خود را برای پرواز، به عنوان رهبری متعهد و خلاّق، آزاد کند. فرانسیس هاج نگارنده کتاب کارگردانی نمایشنامه: تحلیل، ارتباط‌ شناسی و سبک توانسته است ضمن تثبیت و اصلاح مباحث و روش‌های خود در کتابش طی پنج چاپ بر بسیاری از کاستی‌ها غلبه کند، به طوری که می‌توان گفت ویراست پنجم آن، که شامل آخرین تجدیدنظرهای وی است، در میان کتاب‌های انگلیسی‌زبان نیز کم‌نظیر است. هاج به هنگام بحث درباره رابطه کارگردان - بازیگر، کارگردان - طراح و ابزارهای بصری و گفتاری که در اختیار کارگردان قرار می‌گیرد، تنها بر مبادی استانیسلاوسکی استوار نیست (هرچند آن را نادیده نمی‌گیرد و نمی‌خواهد ناآگاهانه با آن بستیزد). مؤلف آگاه است که در تئاتر، برخلاف سینما، بیان و گفتار اگر مهم‌تر از امکانات بصری نباشد، حداقل هم‌تراز آن است؛ به همین دلیل، در این هنگامه هجوم رسانه‌ها بر ادراک بصری بشر، از هستی تئاتر زنده و گفتگویی که می‌تواند نیاز فراموش شده بشر را در حوزه شنیداری مرتفع سازد، مجدّانه دفاع می‌کند. این کتاب روش (متد) خاصی ارائه نمی‌کند، بلکه فقط سلسله مباحث منظمی را عرضه می‌کند که هر کارگردانی باید با مفاهیم آنها آشنا باشد. بنابراین غرض مترجمان اثر این نیست که خوانندگان یا دانشجویان را به این یا آن روش مقید کنند، بلکه هدف‌شان آزاد کردن مخاطبان از قید روش‌های خاصی است که به آنها عادت کرده‌اند!

متأسفانه در زمینه کارگردانی نمایشنامه کتابها و مطالب بسیار اندکی به زبان فارسی وجود دارد و برای کسی که میخواهد با روشهای پیچیده این فن به گونه ای نظام یافته آشنا شود فقر منابع معتبر نخستین و مهمترین مانع است. نگاهی نه چندان دقیق به تاریخ تئاتر معاصر ما از آن رو نه چندان دقیق که در این زمینه نیز فقر منبع و کمبود تحقیق مانع دقت پژوهشگرانه است نشان می دهد که در حوزه بازیگری کارگردانی و اجرا آنچه به عنوان اصول و مبانی اعمال میشود تلقی نارسا یا ناقصی است از میراث استانیسلاوسکی که با کسب چهره ای شبه علمی و شبه دانشگاهی به چنان تحجری دچار آمده که حتی در میدان خود نیز توانایی بازنگری و تجدید نظر را از دست داده است (بدیهی است که منظور نقایص حوزه جدیتر و دانشگاهی تئاتر ماست و گرنه آنچه کارگردانی دیمی» خوانده می شود بیشتر نیازمند آسیب شناسی فرهنگی است تا تحلیل یا بررسی) بر صاحبنظران پوشیده نیست که در کشورهایی که از تئاتری پویا و جدی برخوردار بوده اند و حوزه های دانشگاهی آنها توانسته است توانایی هضم و جذب را با قابلیتهای بازنگری خلاق بیامیزد میراث استانیسلاوسکی چه تحولات وسیعی را از سر گذرانده است و چقدر بارآور بوده است. با اینکه این میراث در مهد و سرمنشأ خود روسیه (شوروی گرفتار نظام استالینی شد و به وسیله ای برای سرکوب بدل گردید اما در همانجا نیز بیحاصل نبود و علی رغم عقب ماندن از رقبای غربی خود توانست بازیگران و کارگردانان بزرگی را در دامان خود پرورش دهد.

هسته متن نمایشنامه

در نمایشنامه های یونانی - بسیار ضعیفند آشفته می شوند. نمایشنامه های یونانی حوادث بسیار اندکی برای آشکار کردن شخصیت دارند، بنابراین از این حیث به سادگی بیشتری میل میکنند؛ ولی این سادگی بدان معنا نیست که نمایشنامه های یونانی از تأثیر گذاری کمتری برخوردار است. شخصیتهای ساده در برخی زمینه ها ممکن است از قدرت تأثیر گذاری زیادی بر تماشاگر برخوردار باشند. یکی از ویژگیهای درام مدرن یا جنبه ای که سبک رئالیستی را فراتر از جزئیاتی تعریف می کند که سازنده شرایط مفروض است پیچیدگی رشد شخصیت است که از تعداد زیاد حوادث نمایشنامه منتج میشود بدین سان درام مدرن اکثر مشخصه های شخصیت خود را بر تماشاگر آشکار میکند و آنچه می توان درباره شخصیت گفت این است که ما پیچیدگی خود روانشناسی شده اش را می شناسیم. ولی اغلب به این دلیل که چیزهای زیادی در این آثار وجود دارد که باید بفهمیم سردرگم میشویم. کارگردانی خوب عبارت است از نظم بخشیدن به این پیچیدگی با چنان وضوح و تأکیدی و نیز با چنان تأکید زدایی که تماشاگر براحتی نکات اصلی را درک کند و نکات ثانوی را به جایگاه مناسب خود منتقل کند. وقتی کارگردان درک کند که کنش چگونه شخصیت را آشکار می کند،

کاملتر در خواهد یافت که چگونه نمایشنامه هایی را که شخصیت ساده دارند (مثل موزیکالها) و نیز نمایشنامه هایی با شخصیتهای پیچیده (مثل اتوبوسی به نام هوس) را کارگردانی کند و میتواند ارزشهای متفاوتی را که در هر یک شکوفا می شود بازشناسد بدون این درک کارگردان ممکن است ارزشهای شخصیت پیچیده را به شخصیت ساده یا بالعکس تحمیل کند و ممکن است در این مورد که چرا نمایشنامه چنانکه باید عمل نمی کند، سر در گم شود.

شخصیت همان آشکارسازی است شخصیتهای اصلی از بحث پیشین میتوان نتیجه گرفت که بازیگر نمیتواند یکباره کل شخصیت را بازی کند.