شابک یا ISBN: شماره ی استاندارد بین‌المللی کتاب

در این مقاله از ایده بوک به موضوع شابک (ISBN) پرداخته ایم. با ما همراه باشید.

شماره‌ی استاندارد بین‌المللی کتاب یا شابک شماره‌ای متشکل از ۱۰ یا ۱۳ رقم که به کتاب‌های منتشرشده منسوب می‌شود و هر شماره منحصر به یک کتاب (یک نگارش یا نوع مشخص از آن کتاب) است و تجدید چاپ کتاب باعث تغییر شابک نمی‌شود. شابک را در زبان‌هایی که از خط لاتین استفاده می‌شود با سرواژه‌ی ISBN مخفف عبارت انگلیسی (International Standard Book Number)  نشان می‌دهند.

تاریخچه

فروشگاه‌های کتاب‌فروشی «اسميت و پسران» كه کتاب‌هایشان را از انبار مركز تهيه و از سیستم کامپیوتری برای سفارش ، انبارگردانی و فروش کتاب‌های خود استفاده می‌کردند، لزوم وجود يک سيستم ماشينی مؤثر و یک شماره واحد و آسان برای کتاب‌های منتشرشده را بیش‌ازپیش احساس کردند. در سال 1967 در انگلستان شماره استاندارد كتاب توسط «اسميت» ایجاد شد که در آن زمان دارای 9 رقم بود. در همین زمان آمریکایی‌ها نیز در اجرای چنين طرحی با كشور انگليس همكاری كردند كه توسط شركت «باوكر» بسط و توسعه يافت. مسئله نياز به يک سيستم شماره‌گذاری بین‌المللی كتاب نخستین بار در سومين گردهمایی بین‌المللی بازار كتاب و انطباق آن با اصول منطقی تجارت كتاب در نوامبر 1966 مطرح شد. در سال 1968 كميته فنی مستندسازی سازمان بین‌المللی استاندارد، گروهی را با مسئولیت موسسه استاندارد انگلستان باهدف تحقيق درباره امكان بسط نظام انگليسی برای شماره‌گذاری در سطح بین‌المللی تعيين كرد. در این راستا کنفرانس‌های متعدد میان كشورهای اروپایی و آمريكایی برگزار شد كه نتيجه اين کنفرانس‌ها، تدوین استاندارد شماره 2108 ایزو بود و تعداد ارقام شابک به 10 رقم رسید و در سال 2007 به علت آن‌که تعداد بیشتری کتاب شماره‌گذاری شود و در سطح جهان قابل کاربرد گردد شابک سیزده‌رقمی شد.

بر اساس این استاندارد، اصول و روش شماره‌گذاری استاندارد بین‌المللی كتاب تعريف شد. هدف از این استاندارد، هماهنگ‌سازی و استاندارد كردن استفاده از شماره شابک برای کتاب‌ها در سطح بین‌المللی است؛ به روشی كه هر شماره استاندارد بین‌المللی كتاب فقط یک عنوان مشخص و يا چاپ مشخص از یک عنوان توسط ناشر خاص را شناسایی می‌کند. یک سازمان بین‌المللی در سطح جهان برای انجام و پياده كردن اصول شابک، مسئوليت شماره‌گذاری را بر عهده گرفت كه مقر آن در لندن – انگلستان است و به سازمان جهانی شابک مشهور شد. علاوه بر سازمان جهانی، در هر كشور یک نمايندگی در سطح ملی و در مواردی منطقه‌ای، مسئوليت هدايتگر و برای شماره‌گذاری کتاب‌ها بر عهده دارد. در ایران موسسه شابک خانه کتاب در سال 1372 مسئوليت شماره‌گذاری کتاب‌ها در سطح ملی را به عهده گرفت و پس از یک سال كار آزمايشی، به‌صورت رسمی در سال 1373 به كار خود ادامه داد. اکنون افزون بر 12 هزار و 900  موسسه انتشاراتی عضو نظام شابک هستند و کتاب‌های خود را بر اساس استاندارد شابک شماره‌گذاری می‌کنند.

کاربرد

10 یا 13 رقم اعداد شابک دارای مفهوم خاصی است و به پنج قسمت به شرح زیر تقسیم می‌شود:

در ابتدا یک پیشوند سه‌رقمی دارد که درواقع یک کد جی‌اس ۱ (استاندارد شناسایی کالا) است.

ارقام بعدی شابک به منطقه زبانی یا کشور که به آن شناسه‌ی گروه ثبتی گفته می‌شود.

رقم‌های بعدی انتشاراتی که کتاب را منتشر کرده است.

رقم‌های بعدی برای ویراست به‌خصوص از آن کتاب اطلاق میگردد.

رقم آخر یک عدد کنترل یا سرجمع است که به کمک آن می‌توان صحت شابک موردنظر را بررسی کرد.

در نگارش شابک‌ها متداول است که بخش‌های بالا را با خط تیره از هم جدا کنند. تعیین محل خط تیره کار آسانی نیست چراکه بخش‌های مختلف شابک (به‌جز پیشوند سه‌رقمی در ابتدا و عدد کنترل تک‌رقمی در انتها) تعداد ارقامشان ثابت نیست.

کاربرد شابک تنها برای کتاب و جزوات چاپی نیست نرم‌افزارهای آموزشی، آثار بریل، نقشه ها، فیلم ها و ویدیوها و ورقه‌های شفاف، کتاب‌های صوتی روی کاست و لوح فشرده و نسخه‌های دیجیتالی هم از شابک بهره می‌برند.

استفاده از شابک تنها برای فروش آن نیست شماره 13 رقمي شابك، شما و ساير مردم را از اشتباهات احتمالي در ثبت مشخصات کتاب‌شناختی حفظ می‌کند و همچنین باعث می‌شود در فهرست کتاب‌های بین‌الملل قرار بگیرد.

اطلاعات تکمیلی

اطلاع‌رسانی و توزیع دوعاملی که دسترسی به کتاب را راحت‌تر کرده است در حال حاضر به علت نارسایی سیستم تبلیغ و توزیع تیتراژ کتاب‌ها بسیار پایین است و باعث کاهش استقبال از کتاب است. با افزایش کتاب‌های منتشرشده و بالا رفتن عناوین و بیشتر شدن عنوان‌های مشترک، مشکل توزیع و اطلاع‌رسانی بیشتر شده است که نیاز به عامل شناسایی واحد دارد برای برطرف کردن این مشکل چاره کار استفاده از شماره‌های یکتا و استاندارد در سطح جهان است؛ که ذکر همان شماره به‌تنهایی و بدون مشخصات دیگر کتاب، حتی عنوان آن، دلالت بر کتاب مشخصی دارد

تعیین شابک برای هر کتاب، توسط نمایندهٔ سازمان شابک در کشور یا منطقه‌ای که کتاب در آن منتشرشده انجام می‌شود. شمارهٔ شابک بر اساس محل چاپ مشخص می‌شود، نه بر اساس زبانی که کتاب در آن منتشرشده است.

به هر چاپ متفاوت از کتاب باید شابک جداگانه‌ای اختصاص یابد اما درصورتی‌که بدون هیچ تغییری تجدید چاپ گردد شناسنامه کتاب بدون تغییر باقی می‌ماند و همچنان کتاب توسط همان ناشر و به همان صورت چاپ شود نیازی به شابک جدید نیست. تغییر قیمت نیز نیازی به تخصیص شابک جدید ایجاب نمی‌کند.

درصورتی‌که کتاب با مشخصاتی کامل یکسان توسط ناشر دیگری تجدید چاپ گردد شابک آن تغییر می‌کند.

برای قالب‌های مختلف یک عنوان خاص شابک جداگانه‌ای اختصاص می‌یابد مثلاً چاپ کتاب با جلد گالینگور و با جلد شومیز آن شماره‌های متفاوتی خواهد گرفت و همچنین قطع کتاب (جیبی، وزیری و …) نیز شامل شابک جداگانه می‌شود.

برای مجموعه چند جلدی یک شابک تخصیص می‌یابد و علاوه بر آن برای هریک از مجلدات نیز شابک مجزا تعلق می‌گیرد.

هنگامی‌که چند ناشر به‌صورت مشترک کتابی را چاپ می‌کنند، شناسه ناشر مسئول پخش کتاب در تعیین شابک کتاب در نظر گرفته خواهد شد.

شابک در ایران

همگام با گسترش نشر كتاب و استفاده روزافزون از رايانه و  سیستم‌های داده-پردازي در فعالیت‌های نشر و اطلاع‌رسانی، ضرورت وجود شابك در ايران نيز بیش‌ازپیش احساس شد و درنتیجه معاونت امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به‌عنوان متولي كار نشر اقدام به اخذ نمايندگي از موسسه جهاني شابك نمود. در سال 1372، ايران به عضويت اين مؤسسه درآمد و شماره گروهي جمهوري اسلامي ايران در نظام شماره‌گذاری بین‌المللی كتاب عدد 964 تعيين شد. بر اساس آمار خانه كتاب تعداد ناشران عضو بیش از 8000 ناشراست. همچنين بر اساس همين آمار از كل کتاب‌های منتشرشده توسط ناشران تا پايان سال 1390، حدود 96 درصد کتاب‌ها داراي شابك هستند. در سال 1375 نيز بر اساس مصوب هیئت‌وزیران استفاده از شابك از سوي ناشران اجباري شد و ناشر موظف شد كه از ضوابط شابك ايران پيروي كند. در شابک ايران دو ميليون عنوان كتاب با پیش‌شماره‌های 964 و 600 قابل شماره‌گذاری است كه در آن ناشران، برحسب ميزان فعاليت انتشاراتي آن‌ها، به گروه‌هایی تقسيم می‌شوند كه جدول گروه 964 به‌صورت زير است:

تعداد عنوان‌هاي کتاب‌هاي ناشر	شناسه	گروه
تا 10000 عنوان کتاب	00-29	گروه اول
تا 1000 عنوان کتاب	150-249	گروه دوم
تا 1000 عنوان کتاب	300-549	گروه سوم
تا 1000 عنوان کتاب	970-989	گروه چهارم
تا 100 عنوان کتاب	2500-2999	گروه پنجم
تا 100 عنوان کتاب	5500-8999	گروه ششم
تا 100 عنوان کتاب	9900-9999	گروه هفتم
تا 10 عنوان کتاب	90000-96999	گروه هشتم

با توجه به افزايش ميزان انتشارات و در شرف به اتمام رسيدن شماره‌های شابك در گروه 964 در سال 1385 گروه ديگري به شناسه 600 به ايران اختصاص يافت. دامنه شماره‌گذاری گروه 600 به شرح زيراست:

تعداد عنوان‌هاي کتاب‌هاي ناشر	شناسه	گروه
تا 10000 عنوان کتاب	00-09	گروه اول
تا 1000 عنوان کتاب	100-499	گروه دوم
تا 100 عنوان کتاب	5000-8999	گروه سوم
تا 10 عنوان کتاب	90000-99999	گروه چهارم

بر اساس تعداد كتاب منتشرشده ناشر و زمان صرف شده براي انتشار آن‌ها، ناشر در يكي از اين چهار گروه جاي می‌گیرد. فهرستي از شماره‌گذاری موردنیاز ناشر در اختيار او قرار می‌گیرد و ناشر، خود می‌تواند در مجموعه شماره‌های مختص به خود، کتاب‌هايش را شماره‌گذاری كند؛ و در انتخاب ترتيب شماره‌گذاری کتاب‌هايش نيز مختار است منوط به آن‌که باعث بلااستفاده ماندن شماره‌های مختص به خود نشود.

مؤلفین جهت اخذ شابک بایستی به ناشرین مربوطه مراجعه کنند.