قطع کتاب چیست؟

حتماً تابه‌حال در سایت‌های کتاب یا در شناسنامه‌ی صفحات ابتدایی کتاب‌ها، به‌اصطلاح قطع یا اندازه‌ی کتاب برخورده‌اید.

اما اصلاً این لغت در دنیای کتاب و نشر، به چه معناست و از همه مهم‌تر اینکه به چه دردی می‌خورد؟
اندازه کتاب یا قطع کتاب همان اندازه‌ی درازا و پهنای کتاب است. به‌عبارت‌دیگر، قطع کتاب به‌طورکلی اندازه طول در عرض هر برگ و یا جلد کتاب سنجیده می‌شود. در این مقاله ایده بوک به مبحث قطع کتاب می پردازیم.

اهمیت استاندارد بودن قطع کتاب

قطع کتاب و در اصل اندازه کاغذ مورداستفاده در چاپ کتاب بعد از پیدایش صنعت چاپ دیگر کم‌کم خودش را از کتاب‌های خطی جدا کرد و همگام با پیشرفت در تولید کاغذ و تنوع یافتن قطعات آن استانداردهای خاصی را برای خود یافت تا هماهنگی خاصی بین کتاب‌های چاپ‌شده اتفاق بیفتد و به دنبال این استاندارد شدن کتاب‌ها، کتابخانه‌ها هم استاندارد شدند.

کاربرد انواع قطع کتاب

قطع‌های مختلف کتاب ازآن‌جهت به وجود آمد که هم حمل‌ونقل و نگهداری کتاب را آسان‌تر می‌کرد و هم در میزان هزینه‌های مصرف کاغذ کاهش بیشتری داشت و اصطلاحاً پرتی (دور ریز) کاغذ کمتر می‌شد. ضمن این‌که راحتی در دست گرفتن کتاب و چشم‌نواز بودن مراحل مطالعه کتاب نیز در تعیین اندازه قطع‌های استاندارد و هماهنگ کتاب مؤثر واقع شد. این را باید مدیون آلدوس مانوتیوس، از اهالی ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد.

چگونه شکل‌گیری تنوع در قطع کتاب

امروزه قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود. کاغذ 70 در 50 سانتیمتر با سه بار تا کردن پی در پی به‌اندازه تقریبی قطع وزیری می‌رسد. کاغذ 70 در 50، اندازه‌ی استاندارد در چاپخانه‌هاست و جزء بزرگ‌ترین اندازه‌هایی است که یک چاپخانه کاغذهایش را از بازار، یا به‌صورت رول‌های بزرگ یا به‌صورت بسته‌های 500 تایی (که در اصطلاح بازار نشر به آن بند می‌گویند)، ابتدا به این اندازه تأمین می‌کند و بعد به ‌اندازه‌های دلخواه برش می‌زند.

علت نام‌گذاری قطع‌های مختلف

اسامی انواع قطع کتاب اصطلاحاتی بین ناشران، نویسندگان و مراکز چاپ موجود است که معمولاً از آن‌ها استفاده می‌شود. گاهی در نام‌گذاری کتاب، کاربرد آن نیز در نظر گرفته‌شده است. برای مثال، کتابی که در جیب شما جا شود و به‌راحتی قابل حمل‌ونقل باشد قطع جیبی نام‌گذاری شده است. یا کتابی که در جیب پالتوی شما قابل جایگیری باشد قطع کتاب پالتویی نام‌گذاری گردیده است. قطع بغلی، قطع بازوبندی و قطع حمایلی نیز بر همین اساس نام‌گذاری شده‌اند.

نام قطع رحلی نیز نامش ازآنجا آمده است که برای خواندن آن (برای مثال در مساجد) از رحل یا چهارپایه چوبی استفاده می‌کنند. چراکه تا همین چند سال قبل که چاپ و تولید یک کتاب کاملاً به‌صورت دستی بوده، طبیعتاً محافظت از کتاب و استفاده از روش‌هایی برای افزایش عمر آن و به‌صورت خلاصه احترام به کتاب، بسیار بیشتر از حالا، موردتوجه بوده است. کتاب‌ها معمولاً حجیم بودند و به دلیل جلدهای چرمی و اوراق ضخیم و صحافی‌های دستی، وزن سنگینی داشتند. لذا برای اینکه هم مطالعه‌ی این کتاب‌های سنگین و حجیم راحت‌تر باشد و از طرفی عمر کتاب نیز افزایش یابد و به دلیل باز شدن بیشتر از حد کتاب، شیرازه و صحافی آن آسیب نبیند، این کتاب‌ها را روی رحل‌های چوبی و فلزی و … می‌گذاشتند تا با زاویه‌ای امن برای محافظت کتاب و در فاصله‌ی مناسب از چشم خواننده‌ی کتاب قرار گیرد.

در این رابطه بخوانید : انواع کاغذ در چاپ کتاب 

انواع قطع کتاب رایج در ایران

استانداردهای متنوعی دراین‌باره ذکرشده است که با کمی اغماض و چشم‌پوشی، نسبت به اندک اختلافات میلی‌متری موجود در دنیای چاپ و نشر، می‌توان تقسیم‌بندی و اندازه‌های زیر را برای آن برشمرد:

 

قطع وزیری

معمولاً تمام کتاب‌های دانشگاهی به این قطع چاپ می‌شوند می‌توان با سه بار تا کردن کاغذ 50 در 70 سانتی‌متر به‌اندازه تقریبی قطع وزیری رسید. قطع وزیری، رایج‌ترین قطع کتاب در ایران است.

قطع رقعی

پرکاربردترین قطع برای کتاب‌های رمان و داستان قطع رقعی است. می‌توان با سه بار تا کردن کاغذ 60 در 45 سانتی‌متر به‌اندازه تقریبی قطع رقعی رسید.

قطع رحلی

برای چاپ مجلات، کتاب‌های کمک‌آموزشی، کتاب‌های نفیس و پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری، از این قطع استفاده می‌کنند. می‌توان با دو بار تا کردن کاغذ 45 در 60 سانتی‌متر به‌اندازه تقریبی قطع رحلی رسید.

قطع جیبی

می‌توان با چهار بار تا کردن کاغذ 50 در 70  و کاغذ 60 در 45  و برش حاشیه‌ها، به ترتیب به قطع جیبی بزرگ و قطع جیبی کوچک رسید. ابعاد آن‌ها  به ترتیب ۱۱٫۵ در  ۱۶٫۵ و همچنین ۱۱٫۵ در ۱۵ است.

قطع خشتی

از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، همانند قطعه‌های خشت، به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است می‌توان کاغذ قطع 45 در 60 را طوری تا کرد که به شش قسمت 20 در 20 تقسیم شوند که در این صورت به قطع خشتی کوچک می‌رسیم. به همین روال اگر کاغذ قطع 50 در 70 را تقسیم کنیم به‌اندازه 23 در 23 می‌رسیم در این صورت به قطع خشتی بزرگ می‌رسیم. معمولاً از این قطع‌ها برای کتاب‌های هنری، داستان کودکان و طراحی کاتالوگ استفاده می‌شود.

قطع پالتویی

قطع پالتویی به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که ابعادی کوچک دارد و در جیب‌های مخصوص و بلند پالتوها جای می‌گیرد. ویژگی شاخص این قطعِ کوچک، طول زیاد (17 تا 20 سانتی‌متر) و عرض کم (10 تا 12 سانتی‌متر) آن است. قطع پالتویی برای کتاب‌های کم‌حجم و کتاب‌های ادعیه که معمولاً همراه برده می‌شوند، مناسب است.

قطع بیاضی

ابعاد قطع بیاضی بزرگ ۲۴×۳۴ و ابعاد قطع بیاضی کوچک ۲۹×۲۲ سانتیمتر است که در قطع بیاضی برخلاف حالت معمول عطف کتاب در ضلع کوچک‌تر کتاب قرار می‌گیرد و ظاهر کتاب یا نشریه به‌صورت افقی است.
البته معمولاً به قطع‌های دیگری که از ضلع کوچک صحافی می‌شوند و به‌صورت افقی هستند، در اصطلاح قطع بیاضی گفته می‌شود.

قطع‌های کم‌کاربرد

باکمی کنکاش در تاریخچه‌ی کتاب و بازار کتاب، به اسامی دیگری مانند بازوبندی، بغدادی، جانمازی، بغلی، نیم ربعی، سلطانی و غیره هم ممکن است برخورد کنید، حتی در موارد حساس‌تر و دقیق‌تر، هر یک از این قطع‌هایی که برشمردیم، اندازه‌ی کوچک و بزرگ هم دارند که معمولاً کم‌کاربردترند مثلاً وزیری بزرگ و کوچک که در حال از بین رفتن‌اند و ما هم به همین خاطر تا همین‌جا اکتفا می‌کنیم. این اختلاف را می‌توانید عملاً در قفسه‌ی کتابخانه‌ها، به‌وضوح مشاهده کنید که چگونه کتاب‌های هم قطع، اندک اختلاف‌هایی باهم دارند که البته به‌مرور و با پیشرفت صنعت چاپ و تجهیزات فنی و همچنین، گسترش و هماهنگی استانداردهای بین‌المللی، این اندک اختلاف‌ها هم از بین خواهد رفت.

اما فایده‌ی دانستن قطع یک کتاب برای خریداران آن کتاب، چیست؟

یکی از معیارهای خرید کتاب، مخصوصاً وقتی‌که آن کتاب را به‌دلخواه خود و نه به‌اجبار درس و دانشگاه می‌خریم، اندازه و شکل و ظاهر آن است.

با گسترش خریدهای مجازی و اینترنتی که ممکن است در آن‌ها مقیاس صحیحی از کتاب را مانند خرید حضوری کتاب، نداشته باشیم، از یک‌سو و از سوی دیگر، کوچک شدن منازل و فضاهای اطرافمان و حساس‌تر شدن برنامه‌ریزی برای تخصیص فضای مناسب در منزل یا قفسه‌ی کمد و … اگر شما بدانید که کتاب‌هایی که دارید یا می‌خواهید تهیه کنید یا به دیگران هدیه دهید تقریباً چه اندازه‌ای دارد، حتماً می‌توانید خرید مطمئن‌تر و آگاهانه‌تر و رضایت‌بخش‌تری داشته باشید.

البته شاید این نکته خنده‌دار به نظر برسد اما دانستنش خالی از لطف نیست:

در این روزگار که مردم‌دوست دارند با هر چیزی پز بدهند و خود را فرهیخته و اهل فضل و ادب و علم نشان بدهند، کتاب هم به یکی از مهم‌ترین اسباب خودنمایی و تظاهر، یا در حالت خوش‌بینانه وسیله‌ی تزئین و دکوراسیون منازل، تبدیل‌شده است. بعضی از مردم حتی در مراجعه به کتاب‌فروشی‌ها دنبال کتاب‌هایی می‌گردند که با دکوراسیون و رنگ منزل، ست و هماهنگ باشد.

برای پی بردن به صحت این مطلب کافی است به برخی کتاب‌فروشی‌های شهر، مراجعه کنید و از آن‌ها خاطرات مشابهشان را جویا شوید.

این هم یک‌جور فایده‌ی دانستن قطع و اندازه و اطلاعات ظاهری کتاب و …

فروشگاه اینترنتی کتاب / کتابفروشی آنلاین